AS hastasının izleminde, diğer tüm inflamatuar hastalıklarda olduğu gibi akut faz yanıtları (ESH ve CRP) yardımcı olur, ancak bu parametreler hastalık aktivitesi ile her zaman ilişkili olmayabilir. Ağrı ve tutukluk gibi semptomların değerlendirilmesinde görsel analog ölçek (Visual Analogue Scalae-VAS) kullanılmaktadır. Hastalardaki spinal mobilitenin ölçümü için goniometre, inklinometre gibi cihazlardan yaralanılabilmektedir. Klinik pratiklerde ise en sık kullanılan ölçümler; oksiput-duvar ve tragus-duvar uzaklığı, modifiye Schober, lomber lateral fleksiyon, intermalleolar mesafe, servikal rotasyon, el-parmak ucu-yer mesafesi ve göğüs ekspansiyonudur. Yirmi farklı klinik değerlendirme yöntemi değerlendirilerek, içinde en yüksek geçerlilik, güvenilirlik, tekrarlanabilirlik ve değişime duyarlılık özelliği olan 5 parametre seçilerek Bath Ankilozan Spondilit Metroloji Indeksi (BASMI) geliştirilmiştir [78]. BASMI ile radyolojik değerlendirme arasında da güçlü bir ilişki bulunmuş, tedavi ile oluşan iyileşmeye duyarlı oluşu nedeniyle de aksiyel etkilenmenin değerlendirilmesinde uygun bir yöntem olarak kullanıma girmiştir [79]. Başka bir çalışmada ise, hastalık ile ilişkili değişiklikleri en iyi yansıtan ölçüm parametreleri olarak modifiye Schober, el-parmak ucu-yer mesafesi ve servikal rotasyon gösterilmiştir [78].
Hastalık aktivitesini değerlendirmek üzere geliştirilen Bath Ankilozan Spondilit Hastalık Aktivite İndeksi (BASDAI) yorgunluk, spinal ve periferik eklem ağrısı, duyarlılık ve sabah katılığını içeren 6 adet VAS ölçümünden oluşmaktadır [80]. Kısa sürede tamamlanabilen bu indeksin değişime duyarlılık, tekrarlanabilirlik özellikleri ile geçerlilik ve güvenilirliği kanıtlanmış ve yaygın olarak kullanıma girmiştir [81]. İşlevsel değerlendirme için geliştirilmiş bir ölçüm olan Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel İndeksi’nin (BASFI), değişime duyarlılık açısından aynı amaçla geliştirilmiş, Dougados Fonksiyonel İndeksinden (DFI) daha üstün olduğu saptanmıştır [82]. Tüm bu indekslerin Türkçe versiyonlarının geçerlilik ve güvenilirlikleri yapılan çalışmalarla gösterilmiştir [83-85]. Bunların dışında hastanın genel
30 olarak hastalığını değerlendirmesine dayalı bir ölçek olan Bath Ankilozan Spondilit Global Değerlendirme Skoru (BAS-G) ile BASDAI ve BASFI arasında iyi korelasyon olduğu saptanmış, hasta açısından hastalık aktivitesi ve işlevsel düzeyin en önemli klinik belirteçler olduğu ortaya konmuştur [86].
AS’da entesopati ve periferik eklem tutulumunun değerlendirmesi de önemli yer tutmaktadır. Mander tarafından 1987’de tanımlanan 66 entezisin basmakla duyarlılığının değerlendirildiği uzun ve zahmetli Mander Entesit İndeksi (MEI) yerine daha az sayıda entezisin değerlendirildiği geçerli ve güvenilir bir entezis indeksi tanımlanmıştır [87, 88]. Maastricht Ankilozan Spondilit Entesit Skoru (MASES) adı verilen bu ölçek ile 1 ve 7. kostokondral eklem, posterior ve anterior iliak spinalar, iliak krista, çift taraflı olarak aşil yapışma yeri, ayrıca 5. lomber spinöz çıkıntının basmakla duyarlı olup olmadığı değerlendirilmektedir. Son yıllarda kronik hastalıkların yaşam kalitesi üzerine etkileri ve bunların standart biçimde değerlendirilebilmesine olanak sağlayan hem genel, hem de hastalığa özgü ölçekler geliştirilmesine yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Genel yaşam kalitesi ölçüm yöntemleri olarak pek çok hastalıkta kullanılan Nottingham Sağlık Profili (Nottingham Health Profile- NHP), Kısa Form (Short form-SF-36) ve Avrupa yaşam kalitesi ölçeği (European quality of life- EuroQoL) hastalığa bağlı bozulma ve yetiyitimi üzerine yoğunlaşmış ölçeklerdir. AS’da hastanın yaşam kalitesini değerlendirmek üzere geliştirilen Ankilozan Spondilit Yaşam Kalitesi Anketi’nin (Ankylosing Spondylitis Quality of Life Questionnaire- ASQoL) hem klinik uygulamalar, hem de bilimsel araştırmalarda kullanılabilecek geçerli, güvenilir bir araç olduğu gösterilmiştir [89]. Tamamen hastanın yaşam beklentileri, hastalığının bu beklentiler üzerine etkilerini değerlendirmek üzere geliştirilen Hastanın Oluşturduğu İndeks’in (Patient Generated Index-PGI) de ASQoL, BASDAI, EuroQoL ile iyi korelasyon gösteren, geçerli ve güvenilir bir ölçüm yöntemi olduğu bildirilmiştir [90].
Yukarıda sıralanan hastalık aktivitesi, işlevsel düzey ve yaşam kalitesi değerlendirme yöntemlerinin geçerlilik, güvenilirlik ve değişime duyarlılık açısından karşılaştırıldığı kapsamlı bir çalışmada BASDAI, BASFI, DFI ve ASQoL en güçlü ölçüm yöntemleri olarak gösterilmiştir [91].
Bu hastalarda verilen tedaviye yanıtın izleminde ise; ASAS grubunun önerdiği ASAS20, ASAS40, ASAS 5/6 ve parsiyel remisyon kriterleri bugün klinik çalışmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır (tablo 9, 10 ,11, 12).
31
Tablo-9: ASAS 20 yanıt kriterleri
Aşağıdaki 4 alandan en az 3 alanda ≥ % 20 ve ≥1 ünite düzelme olması ve geri kalan parametrede ≥ %20 ve ≥ 1 üniteden fazla kötüleşme olmaması
• Hastanın hastalık şiddeti global değerlendirmesi (VAS)
• Sabah tutukluğuyla değerlendirilen inflamasyon (BASDAI soru 5 ve 6’nın ortalaması) • Fonksiyon (BASFI)
• Ağrı (VAS)
Tablo-10 ASAS 40 yanıt kriterleri
Aşağıdaki 4 alandan en az 3’ünde ≥ %40 ve ≥ 2 üniteden fazla iyileşme olması ve geri kalan parametrede kötüleşme olmaması
•Hastanın hastalık şiddeti global değerlendirmesi (VAS)
• Sabah tutukluğuyla değerlendirilen inflamasyon (BASDAI soru 5 ve 6’nın ortalaması) • Fonksiyon (BASFI)
• Ağrı (VAS)
Tablo-11-ASAS 5/6 Yanıt Kriterleri
Aşağıdaki 6 parametreden en az 5’inde ≥ % 20 düzelme • Hastanın hastalık şiddeti global değerlendirmesi (VAS)
• Sabah tutukluğuyla değerlendirilen inflamasyon (BASDAI soru 5 ve 6’nın ortalaması • Fonksiyon (BASFI)
32 • Ağrı (VAS)
• CRP
• Spinal mobilite (lateral spinal fleksiyon)
Tablo-12- ASAS parsiyel remisyon kriterleri:
Aşağıdaki 4 parametrenin hiçbirinde 2 ünitenin üzerinde değer olmaması:
• Hastanın hastalık şiddeti global değerlendirmesi (VAS)
• Sabah tutukluğuyla değerlendirilen inflamasyon (BASDAI soru 5 ve 6’nın ortalaması) • Fonksiyon (BASFI)
• Ağrı (VAS)
Bu kriterlerin yanısıra ASAS tarafından, klinik kayıt tutma için çekirdek tanım kümesi oluşturulmuştur (tablo-13) [47].
Tablo-13- ASAS çekirdek tanım kümesi (core set)
Konu Ölçek
Fonksiyon BASFI
Ağrı Numeric rating scalae (NRS)/VAS (geçen hafta/ omurga/ gece/ AS’a bağlı)
33 Spinal mobilite Göğüs ekspansiyonu
Modifiye Schober Oksiput-duvar mesafesi Servikal rotasyon
Lateral spinal fleksiyon veya BASMI
Hasta global NRS/ VAS (geçen hafta/ global hastalık aktivitesi)
Periferik eklemler ve entezit Şiş eklem sayısı (44), geçerli entezit skoru (MASES, San Francisco ve Berlin)
Tutukluk NRS/VAS (sabah tutukluğun süresi, omurga, geçen hafta)
Akut faz reaktanları CRP veya ESH
Yorgunluk BASDAI’deki yorgunluk sorusu