Hanlar

Yolcu, tüccar ve misafirlerin konakladığı hanlar eskiden şehirlerin önemli yapılarındandı. Bu yapılar, fiziki yönleriyle Türk ticaret mimarisinin simgesi201 olarak kabul edilmiştir.

Osmanlı döneminde genelde bir kentteki han sayısı, o kentin ticari gelişmişliğini gösterirdi202_{. Mallar önce kapan ya da han denen toptan ticaret merkezlerine getirilir,} buralardan perakendeci tüccara dağıtılırdı203. Kente dışarıdan gelenlerin şehirde kalabilmeleri için halktan bir kefil bulmaları gerektiğinden, hanlarda kalanlara hancılar kefil olurdu. Buralarda kalanların isimleri düzenli olarak han defterine kaydedilir, ayrılanlara ise bir pusula verilirdi204_{. Hanlarda uzun süreli kalanlar da} olurdu. Örneğin İstanbul’dan Karaman’a gelen Seyit Mehmet, Vezir Hanı’nda kalırken hastalanmış, ölmeden önce yanında bulunan özel eşyasını kayıt altına aldırmış, kayıttan 20 gün sonra vefat etmiştir205_.

Karaman’da XVIII. yüzyılda bulunan hanlar sadece otel gibi kullanılmamıştır. Aşağıda görüleceği gibi birçok han bugünkü iş hanları gibi birer iş merkeziydi ve içerideki dükkânlar bağımsız olarak alınır satılırdı. Bu dükkânlardan bazıları kayıtlara mağaza olarak geçmiştir206.

198 _{VGMA, LHD, No: 1148, vr. 5a.} 199 _{KKS, No: 332, s. 93/1.}

200 _{VGMA, LHD, No: 1131, vr. 51b.}

201 _{Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “Hocacihan Yakınındaki Dibidelik Han’a Dair Bir Vakfiye”, Konya Şehrinin}

Fiziki ve Sosyo-Ekonomik Yapısı, Makaleler- I, Konya 2004, s. 36.

202 _{FAROQHI, Kentler, s. 35.}

203 _{Ahmet TABAKOĞLU, Türk İktisat Tarihi, (Kısaltma: Türk), İstanbul 2003, s. 243.}

204 _{Musa ÇADIRCI, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara}

1997, s. 72.

205 _{KKS, No: 285, s. 298/3.} 206 _{KKS, No: 305, s. 256/1.}

Orta Anadolu’nun önemli ticaret merkezlerinden biri olan Karaman’da Evliya Çelebi, üç tane meşhur han adı vermiştir ki; bunlar Çarşı, Nuh Paşa ve Sultan Alâeddin hanlarıdır207. XVIII. yüzyılda ise kayıtlara geçen bir kısmı vakıf bir kısmı da özel mülk olan 15 tane han vardır. Bunların arasında Evliya Çelebi’nin saydığı hanlardan Alâeddin Hanı bulunmamaktadır. Bir kıyaslama yapmak gerekirse aynı dönemlerde Konya’da 23208, Kayseri’de altı209, Ankara’da 14210, Diyarbakır’da 10211 han bulunmakta iken Karaman’da 15 hanın olması Karaman’ın ticari kapasitesinin büyüklüğünü göstermesi bakımından önemlidir.

Karaman’da XVIII. yüzyılda bulunan hanlar aşağıda ayrı başlıklar halinde incelenecektir:

2.3.1. Pazarbozan Hanı

Pazarbozan Hanı, adını sahibi olan aileden almıştır. Aşağı Çarşı denen mevkide, Kavaf Han’ın yakınındaki bu hanın incelenen dönemde odalarından biri 100 kuruşa212, üst katında bulunan bir odası 43 kuruşa213, yedi odası 375 kuruşa214 satılmıştır. Pazarbozan Hanı’nda dışarıdan gelen gayrimüslimler de kalırlardı. Ankara’dan gelen Esetor evahir-i Cemaziyelevvel 1191 (27 Haziran/06 Temmuz 1777) tarihinde bu handa kalırken vefat etmiştir215. Yine Serkiz isimli gayrimüslim bu handa kalan Fakula adlı gayrimüslimden, evini basıp bir kısım eşyasını aldığı için şikâyetçi olmuştur216_{. Ahmet isimli kişi ise; Erzurum’dan geldiğini, Pazarbozan Hanı’nda}

kalırken hancının oğlu Süleyman tarafından tüm eşyasının alındığını, hakarete uğradığını ve handan atıldığını iddia etmiş, arzuhal ile şikâyetçi olmuştur217.

2.3.2. Dikilitaş Hanı

Dikilitaş Hanı, İdemit Mahallesi’nde bulunan bir vakıf handı. Bu durum 1127 (1715), 1152 (1739/1740) ve 1158 (1745/1746) yıllarında yapılan mütevelli görevlen-

207 _{Seyahatname, IX, s. 159.}

208 _{Yusuf KÜÇÜKDAĞ, aynı tez, s. 18–24.}

209 _{Ahmet GÜNDÜZ, “XVIII. Yüzyılın Son Çeyreğinde Kayseri (1775–1800), (Erciyes Üniversitesi}

Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kayseri 1998, s. 149–154.

210 _{ÖZDEMİR, aynı eser, s. 27–37.} 211 _{YILMAZÇELİK, aynı eser, s. 89–94.} 212 _{KKS, No: 289, s. 34/1.} 213 _{KKS, No: 288, s. 77/2.} 214 _{KKS, No: 305, s. 293/4.} 215 _{KKS, No: 305, s. 190/2.} 216 _{KKS, No: 332, s. 79/4.} 217 _{KKS, No: 333, s. 45/4.}

dirmelerinden anlaşılmaktadır218. Şehirde Dikilitaş denen bir mevki vardı219. Han, adını buradan almış olmalıdır. Han hakkında başka bilgi bulunamamıştır.

2.3.3. Kapan Hanı

Sonradan kapan olarak telaffuz edilmeye başlanan “kabbân”, şehre dışarıdan gelen gıda maddelerinin tartıldığı, el değiştirdiği yerlerdi. Be nedenle Kapan Hanı Karaman’ın en hareketli hanlardan biri idi. Bu han, aynı zamanda yabancı tüccarların mallarını getirip perakendecilere sattığı yer olmalıdır. Çünkü Karaman’a ticaret için gelen Acem tüccarları genellikle şehir çarşısındaki220 bu handa kalırdı221. Hatta Karaman valisinin gönderdiği bir buyruldudan, hanın bir odasının gayrimüslimler tarafından dinî ayinleri için kullanılmak üzere kiliseye dönüştürüldüğü de anlaşılmaktadır222. Handa bulunan odalardan birisi Cem Sultan vakfının mülkü olup kiraya verilmiştir. Kirası ödenmediği için vakıf mütevellisi Mustafa’nın talebi üzerine, kiranın alınması konusunda İstanbul’dan Karaman valisine ve Karaman kadısına evasıt-ı Rebiyülevvel 1192 (09/18 Nisan 1778) tarihinde ferman gönderilmiştir223.

2.3.4. Kara Külah Hanı

Karakülah Hanı çarşıda, Pazaryeri denen mevkideydi. İki katlı olan hanın 10 Şevval 1179 (22 Mart 1766) tarihinde alt katındaki iki, üst katındaki üç odası Çavuş- Zade Zeynel Abidin Ağa tarafından satın alınmıştır224. Şehirde XVIII. yüzyılda Karakülah-Zade lâkaplı bir ailenin bulunduğuna bakılırsa225 han, adını bu aileden almış olmalıdır. Kayserili tüccarlar genellikle bu handa kalırlardı226. Hatta aslen Kayserili olan Hacı Salih oğlu Hüseyin bu handan dükkân da satın almıştı227.

2.3.5. Kavaf Hanı

Kavaf Hanı’nın içinde Say Mahallesi’ndeki Bakla-Zade Mehmet Efendi Mescidi’ne ait dört adet vakıf dükkân vardı. Bu dükkânların binaları mülk, arsaları

218 _{VGMA, LHD, No: 1131, vr. 54a; No: 1145, vr. 6a; No: 1148, vr. 3a.} 219 _{KKS, No: 297, s. 285/1.}

220 _{KKS, No: 281, s. 42/3.}

221 _{KKS, No: 282, s. 123/3; No: 284, s. 11/6; No:285, s. 307/4; No: 289, s. 23/2; No: 332, s. 38/1.} 222 _{KKS, No: 305, s. 198/1.} 223 _{KKS, No: 305, s. 232/2.} 224 _{KKS, No: 289, s. 31/1.} 225 _{KKS, No: 284, s. 59/4.} 226 _{KKS, No: 281, s. 36/4; No: 305, s. 296/2.} 227 _{KKS, No: 289, s. 16/1.}

vakıf olup yıllık kiraları 20 kuruş idi. Hanın adı, bu vakfa ait 1193 (1779/1780) yılında hazırlanan bilânçoda geçtiği için tespit edilmiştir228.

2.3.6. Kefeli Hanı

Bir mülk satış hüccetinden Kefeli Hanı ile Kapan Hanı’nın yakın olduğu anlaşılmaktadır229. Aslen Silleli olup Kefeli Hanı’nda kalan Konstantin isimli gayri- müslim İzmir’e gidip orada öldüğü için 10 Rebiyülahir 1176 (29 Ekim 1762) tarihinde handaki odası açılmış, eşyası tutanakla tespit edilmiştir230.

2.3.7. Kervansaray Hanı

Kervansaray Hanı’nın 1179 (1765/1766) yılında yazılan bir belgeden Şaban Çavuş Camii’ne yakın bir yerde olduğu anlaşılmaktadır. GÜLCAN, boyahanenin yerini tarif ederken “Şimdi iş hanı olan tarihi Kervansaray Hanı’nın güney sınırından yukarıdaki yola kadar olan bölümdeki dükkânların olduğu yerler geniş bir avlu içinde kesme taştan yapılma birbirlerine ulanmış boyahanelerden kurulu büyük bir boyacılık sitesiydi” diyerek Kervansaray Hanı’nın yerini tarif etmiştir231.

2.3.8. Mağribioğlu Hanı

Adını Mağribioğlu lâkaplı aileden almış olmalıdır232. Eskiciler çarşısında bulunan233 bu han iki katlıydı. Üst katında bulunan bir odası 1177 (1763/1764) yılında 125 kuruşa satılan234 hanın alt katındaki odalardan ikisi 1188 (1774/1775) yılında Tabak-Zade’nin mülkü idi235. Aslen Adanalı Leblebici Ahmet, evail-i Safer 1172 (04/13 Ekim 1758) tarihinde Mağribioğlu Hanı’nda kalırken vefat etmiştir236. Gurre-i Cemaziyelevvel 1215 (20 Eylül 1800) tarihinde ise üst katında bulunan bir oda miras nizaına konu olmuştur237_.

228 _{KKS, No: 297, s. 114/3.} 229 _{KKS, No: 305, s. 265/4.} 230 _{KKS, No: 288, s. 112/2.}

231 _{D. Ali GÜLCAN, Karaman Mahalle Kasaba ve Köyleri Tarihçesi, (Kısaltma: Karaman), 1989, s. 6.} 232 _{KKS, No: 288, s. 60/2.} 233 _{KKS, No: 289, s. 31/1.} 234 _{KKS, No: 289, s. 46/2.} 235 _{KKS, No: 297, s. 285/1.} 236 _{KKS, No: 287, s. 61/2.} 237 _{KKS, No: 291, s. 70/1.}

2.3.9. Mandosonlu-Zade Hacı Mustafa Hanı

Mandasonlu-Zadeler XVIII. yüzyılda şehrin ileri gelen ailelerinden biriydi238_.

Mandasonluoğlu Hanı olarak da geçen Mandosonlu-Zade Hacı Mustafa Hanı Aşağı Çarşı’daydı239. Niğdeli İsmail oğlu Mehmet bu handa kalırken vefat etmiştir240.

2.3.10. Muslı Ağa Hanı

Muslı Ağa Hanı, Köhne Bedesten Mahallesi’ndeydi241. Muslıoğlu Hanı da denirdi242. Acem asıllı Cihan oğlu Karabaş Fizar, evahir-i Rebiyülevvel 1167 (16/25 Ocak 1754) tarihinde bu handa kalırken vefat etmiştir243.

2.3.11. Muytap / Muytap Hasan Hanı

Muytap Hanı veya Muytap Hasan Hanı olarak geçen bu han, şehir çarşısın- daydı244. Odalarından birisi Köhne Bedesten Mahallesi Avarızı vakfının mülküydü ve yıllık iki kuruşa kiraya veriliyordu245. Yine bu handa Köhnebedesten Mahallesi’ndeki Hacı Resul oğlu Mescidi’nin bir mağazası vardı246.

2.3.12. Paşa Hanı

Paşa Hanı, Seyahatname’de Nuh Paşa Hanı olarak geçmektedir247. Nuh Paşa tarafından yaptırılmış olmalıdır. Karaman’ın önemli hanlarındandı. KONYALI, bu hanın Küçük Dede mahallesinde, Nuh Paşa Camii civarında olduğunu tespit etmiştir248. Bu handa “Acem Tüccarları” adı verilen uluslararası ticaret yapan yaban- cılar kalırlardı. Bunlardan bir kaçı 1155 (1742/1743) yılında bu handa Müslüman bir kadını üç gün hapsetmişler, olayın açığa çıkacağını anlayınca öldürmüşlerdir249_{. Yine}

Murat isimli bir gayrimüslim bu handa kalan bir kaç kişiden şikâyetçi olmuştur250.

238 _{KKS, No: 284, s. 5/3; No: 287, s. 182/3; No: 288, s. 75/2; No: 290, s. 170/2.} 239 _{KKS, No: 291, s. 57/3.} 240 _{KKS, No: 297, s. 199/4.} 241 _{VGMA, LHD, No: 1103, vr. 106b.} 242 _{KKS, No: 288, s. 112/1.} 243 _{KKS, No: 286,s. 76/3.} 244 _{KKS, No: 305, s. 256/1; No: 305, s. 256/2.} 245 _{KKS, No: 305, s. 256/2.} 246 _{KKS, No: 305, s. 256/1.} 247 _{Seyahatname, IX, s. 159.} 248 _{Aynı eser, s. 184.} 249 _{KKS, No: 333, s. 16/1.} 250 _{KKS, No: 282, s. 45/2.}

2.3.13. Vezir Hanı

Vezir Hanı, Valide Sultan Tekkesi’nin vakfıydı251 _{ve şehir çarşısında bulunu-}

yordu252. Kudüs’ten gelen Salyaneci Yusuf Çavuş bu handa kalırken 15 Zilhicce 1188 (16 Şubat 1775) tarihinde253, evail-i Şevval 1160 (06/15 Ekim 1747) tarihinde İstanbul Vefa’dan gelip bu hana yerleşen Seyit Mehmet254, Aksaraylı olup ticaret için Karaman’da bulunan İmam Hüseyin255 bu handa kalırken vefat etmişlerdir. Evail-i Şevval 1160 (06/15 Ekim 1747) tarihinde hanın sahibi Seyit Şeyh Ahmet’tir.

2.3.14. Yeni Han

Yeni Han’ın adı, sadece 25 Recep 1188 (01 Ekim 1774) tarihinde vefat eden İbrikli Mahallesi’nden Seyit Hacı Ahmet’in tereke kayıtlarında geçmektedir256. XIX. yüzyılın sonlarında Karaman’ı ziyaret eden DAVIS’in Yeni Han’da kaldığına bakılırsa257 XX. yüzyıl başlarında bile ayakta idi.

2.3.15. Yukarı Çarşı Hanı

Yukarı Çarşı Hanı’yla ilgili sadece bir belge bulunmuştur. Buna göre Mahmut ve Hacı Ahmet isimli kişiler tarafından yaptırıldığı ve vakfedildiği için 1188 (1774/1775) yılında mütevelli atanmıştır258.