Haksız Vergiler ve Vergi İsyanları

Tarihteki hiç bir olayın tek bir değişkenle izah edildiği görülmez. En basit olayların bile birden çok sebebi vardır. Dolayısıyla düzeni alt üst eden, tarihin akışını değiştiren, büyük isyan ve ihtilallerin elbette birçok sebebi olması tabiidir. Bizim burada bu olayları vergi isyanları olarak anmamız, bu olayların tek ve ana amilinin haksız vergiler olduğunu iddia etmek değil, hadiselerin böyle şekillenmesinde uygulanan ekonomi ve maliye politikalarıyla, haksız vergilerin de ilk üç ana sebep arasında yer aldığını vurgulamaktır.

Başlangıçta bir ihtiyaçtan kaynaklansa da güce dayalı olarak bir ölçüye, ödeme gücüne göre orantılı ve adil olarak konulan vergiler, bir müddet sonra kötü ve müsrif yöneticilerin veya savaşların masraflarını karşılayamaz hale geliyor ve yeni vergiler veya arttırılan vergi oranları ile harcamalar karşılanmaya çalışılıyordu.

Bu durum ise tarihte hemen her devlette birçok vergi isyanına yol açmıştır. Bunlardan ilk bilinen isyan Sümerler’ in Lagaş şehrindeki vergi isyanı olup, halkın Urukagina’yı kral seçmeleridir.126Urukagina yönetime geçtikten sonra bir kısım vergileri kaldırmış, vergi oranlarını düşürmüş ve vergi tahsildarlarının çoğunun işine son vermiştir. Temel hizmetlerin ücretlerini iptal edip, borçlular için af çıkaran127 Urukagina, ekonomik düzen, vergi ve hürriyetlerle ilgili birçok reform yapmıştır.Yine bilinen ilk vergi affı da bu dönemde çıkarılmıştır.128

Babillerde de refah dönemleri olduğu gibi savaşlar, ölçüsüz harcamalar ve gelir dağılımdaki adaletsizlikler vb. sebeplerle toplumda huzursuzluklar da yaşanmış, Hammurabi’nin torunlarından Ammi-Şaduka tarihte bilinen ikinci vergi affını uygulamıştır.129 _{Asurlular döneminde ise Kaniş belgelerinden ilk defa vergi}

kaçırmaktan bahsedildiğini görüyoruz.130

126 _{Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, 69.}

127 _{Bauer, Antik Dünya, 112.}

128 _{Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, 70.}

129 _{Giray, Maliye Tarihi, 7.}

Mısır’da ise yolsuzluklar ve vergi oranlarının yüksekliği ve durmadan yeni vergiler konması sebebiyle birçok vergi isyanı olduğu, sırf XII. Ptolamaios ( MÖ 80- 58 ) döneminde iki vergi isyanı olduğu bilinmektedir.131

Roma’da MÖ 494-490 yıllarında; yönetimci sınıf Patriciler ile her türlü ekonomik faaliyeti yürüten ama hiçbir temel vatandaşlık hakları olmayan Plebler arasındaki mücadele pasif isyan (grev) genel af ilan edilmiş, Pleblerin tüm borçları silinmiş ve Pleblerin vergilendirilmesinde daha adil bir sistem uygulanması ile borçlarını ödeyemedikleri için köle durumuna düşenlerin yeniden Pleb olarak kabulü kararlaştırılmıştır.132

Bizans’ta yaklaşık 30.000 kişinin öldürülmesiyle bastırılan Nika (Zafer) İsyanının da (MS 532) temel sebepleri; İmparator Justinianus’u hedef alan hanedan kaynaklı, dini ve mali idi.133 _{Timothy Gregory’e göre ayaklanma, daha fazla vergi}

toplamak ve böylece bütçe açıklarını kapatmak için baskıcı politikalar uygulayan imparatora bir tepkiydi.134

Emevilerin devrilmesi ve Abbasilerin iktidara geçmesi de tarihin önemli olaylarından biridir. Bu süreçte Horasan kuvvetlerinin Ebu Müslim Horasani öncülüğünde Emevi kuvvetlerini defalarca yenmesi sonucunda 750 yılında son Emevi Halifesi Mervan b. Muhammed’in öldürülmesiyle Abbasiler başarıya ulaşmış, Ebu’l Abbas Abdullah b. Muhammed b. Ali es-Seffah Abbasilerin ilk halifesi olarak kendisine biat edilmiştir.135

Abbasilerin başarılı olmasının sebepleri arasında, Emevi döneminde mevalilere ikinci sınıf olarak davranılması vecizye alınmaya devam edilmesi, ilga edilen Sasani dönemi vergilerinin tekrar konması, bunlara ilaveten nikâh vergisi, alım satım vergisi ve çarşı vergisi gibi yeni vergilerin vaz’ edilmesi136 _{de ilk üç temel}

etken olarak sayılabilecek unsurlardır.

İngiltere’de,1215 yılında Kral John ile soylular arasında imzalanan Magna Charta (Büyük Sözleşme), Fransa’ya karşı kaybedilen savaşlar ve savaşı finanse

131 _{Bahçe, Vergi Tarihinin Kökenleri, 141.}

132 _{Bahçe, Vergi Tarihinin Kökenleri, 229.}

133 _{Alexander A Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2016), 189.}

134 _{Timothy E. Gregory, Bizans Tarihi, Trc. Esra Ermert (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010), 146.}

135 _{Nahide Bozkurt, Abbasiler- İslam Tarihi, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2018), 28-36.}

etmek için uygulanan ağır vergilere karşı soyluların krala isyan etmeleri ve sonucunda kralın yetki kısıtlamasını ve baronların onayı olmadan yeni vergiler koyamayacağını kabul ettiği sözleşmedir.137

Osmanlılarda halka ağır gelen vergiler yüzünden değişik vergi isyanları olmuştur. Bunlardan örnek olarak üzerinde durulması gereken en önemlilerinden ikisi Celali ve Patrona Halil İsyanlarıdır.

Celali İsyanlarını başlangıçta mezhep farklılığı (Şiilik taraftarlığı) ve siyasi tutumun etkisini küçümsemeden idareye karşı bir vergi isyanları zinciri olarak görmek mümkündür Kanuni’nin son zamanlarından itibaren taşrada bozulmalar, yöneticilerin halka kötü davranması, devlet görevlilerinin baskıları, görevlerin parayla alınıp satılması, iltizam usulünün yaygınlaşması ve bu yönetici sınıfının ve mültezimlerin kısa sürede “salgunlar” salarak fazla vergi ve mal toplamaya çalışması, keşifler vb. sebeplerle zenginliği artan Avrupa ülkeleri karşısında, Osmanlı iktisadi hayatının daha da bozulması Celali İsyanının yaygınlaşmasının en önemli sebeplerinden biridir.138

Dirlik düzeninin bozulması devlet eliyle züyuf akçanın tedavüle sokulması, arka arkaya gelen savaşlarla masraflar artarken vergi gelirlerinin azalması ve yeni vergiler konulması, vergi tahsilâtlarının vergi memurlarından mültezimlere devredilmesi, mültezimlerin silahlı adamlarının köylüye baskı yaparak zulme başlamaları bu isyanları yaygınlaştırmış ve sürekli hale getirmiştir.139

Lale Devrini sona erdiren Patrona Halil İsyanı,(1730) birçok siyasi, sosyal, dini ve iktisadi gelişmeye ve olumsuzluklara karşı bir tepkidir.140 _{Bunlar arasında}

aşırı vergiler de önemli bir yer tutmaktadır. Toprak düzeni bozulmuştu, aşar ve ağnam vergileri mültezimle toplanıyordu. Genç nüfusun azalması ve çiftin bozulmasıyla, kalan çiftçiye ve esnafa yeni vergiler yüklenmişti ve halk buna Bid’at Vergisi diyordu.141Patronanın, bu isyanı başlatma nedenlerinin sadece haksız vergiler

137 _{Magna Charta, (Büyük Sözleşme), (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007), 7-12; Ana Britannica, Ana}

Yayıncılık, İstanbul,1989, Magna Charta maddesi, 152-154.

138 _{Mücteba İlgürel, "Celali İsyanları", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV}

Yayınları, 1993), 7: 253, 255.

139 _{Hüseyin Perviz Pur, Osmanlıda Vergi İsyanları, (İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2015), 143.}

140 _{Abdulkadir Özcan, "Patrona İsyanı", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV}

Yayınları, 2007), 34: 189.

olduğunu ve malikâne usulünün kaldırılmasını talep ettiklerini ifade etmesi üzerine, arazi üzerinden alınan yüksek ve bid’at vergiler I. Mahmud tarafından kaldırılmıştır.142

Sonuç olarak vergi isyanları insanlık tarihinde ve Emevilerden itibaren İslam tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Başlangıçta adil vergiler, bir takım ihtiyaçlar ve israflar sonunda oran, miktar ve çeşit olarak haksız vergilere dönüşebilmekte, halkla yönetim karşı karşıya kalmaktadır. Bu yüzden mahza ibadet olan zekâtın vergilerle aynı kategoriye tabi tutulmaması gerektiğini düşünmekteyiz.