Emevi Devletinde (661-750) Vergi

Emevi yöneticileri, Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin dönemdeki zekât ve vergi uygulamalarıyla yetinmeyerek ilave vergiler getirmişler, devlet bütçesinin harcama yerlerini de keyfi olarak genişletmişlerdir. Bu konuda İbrahim Hasan, Emevi halifelerinin Hulefa-i Raşidin’in kararlaştırdığı kurallara uymadıklarını aksine onların koydukları sınırları aştıklarını ve vergilerin oranlarını arttırdıklarını, ifade etmektedir.92 Bu dönemde özellikle Basra, Kûfe, Horasan ve Maveraünnehir'de valilerin vergi oranlarını arttırmaları, Arap olmayan Müslümanlara mevali politikası uygulamaları ve zimmîlerin Müslüman olanlarından cizye almaya devam etmeleri büyük siyasi, sosyal ve iktisadi buhranlara yol açmıştır. Nitekim Haccac b. Yusuf (ö.95/714)’un yeni Müslüman olmuş kimseleri, cizyeyi ödemeye zorlaması, Haccac’a karşı büyük bir kin ve öfkeye sebep olmuş ve Iraklıların Abdurrahman b. Eş’as isyanına katılmalarına yol açmıştır. Ayrıca bu kadar baskıya ve oran artışına rağmen devlet gelirleri de artmamış, azalmıştır.93

Büyük karışıklık ve iç savaşların olduğu bir dönemde halifelik yapan Abdülmelik b. Mervan (ö.86/705)’ın en önemli icraatlarından biri tedavüldeki Bizans Dinarı ve Sasani Dirhemi yerine ilk İslamî Dinar ve Dirhemi bastırmasıdır. Ayrıca Suriye ve Mısır’da Rumca, Irak ve İran’da Farsça tutulan divan defterlerini Arapçaya tercüme ettirmesi ve Arapça’yı resmi dil haline getirmesi de önemli

90 _{Tuğ, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı,16.}

91 _{Erkal, İslâm’ın Erken Döneminde Vergi Hukuku Uygulamaları, 34.}

92 _{Hasan İbrahim Hasan, İslam Tarihi, Trc İsmail Yiğit, Sadrettin Gümüş, 14 cilt, (İstanbul: Kayıhan}

Yayınları, 2008), 2: 180.

uygulamalarındandır.94 _{Yine bu dönemde Horasan bölgesinde nüfus sayımı yapılmış,}

şahıs başına cizye, üç dirhem arttırılmıştır.95

Hazinenin en önemli gelir kalemi gayrimüslimlerden alınan cizye, savaşarak ele geçirilen tarım arazilerinin eski sahiplerine bırakılmasıyla tahakkuk ettirilen haraç ile Müslüman ve gayrimüslim tüccarlara farklı oranlarda uygulanan uşûr vergisidir. Hz. Ömer döneminde fethedilerek haraç toprağı haline getirilen tarım arazileri öncesinde olduğu gibi Emevi Devletinin de önemli gelir kaynaklarından birini oluşturmuştu.96

Bu dönemde vergi ve zekât bağlamında üzerinde en çok durulması gereken isim Ömer b. Abdülaziz (ö.101/720)’dir. Süleyman b. Abdülmelik’in veliaht göstermesiyle, onun ölümünden sonra 99/717 yılında kendisine biat edildi.97 _Mali

konularda yaptığı ilk şey kendi gayrimenkullerini ve hanımının ziyneti dâhil kıymetli eşyasını hazineye devretti. Gerek Emevi ailesi mensupları gerek diğer devlet adamlarının haksız kazançları olup olmadığı hususunda çalışma başlattı.98_Horasan

Valisi Yezid b. Mühelleb’i cezalandırarak hapsetmesi bu konuda en çarpıcı örnektir.99

Emeviler Döneminde Fetihler devam etmiş ve devlet gelirleri de buna uygun olarak artmıştı. Ömer b. Abdülaziz, kendinden önce ikinci sınıf muamelesi yapılan mevaliyi Arap asıllı Müslümanlarla eşit kabul ederek haklarını iade etti. Zimmilerin de şikâyetlerini dikkate alarak, yöneticilerin haksız olarak el koydukları mallarını, kilise ve evlerini geri verdi. O, vaktinin çoğunu zulmün giderilmesi ve herkesin beytülmaldeki hakkının teslimine ve adil taksimine harcadı.100Bu politikaların sonucunda Horasan, Maveraünnehir, Mısır ve Kuzey Afrika’da reisleri önderliğinde birçok kabile ve bazı mahalli hükümdarlar Müslüman oldu. Kendinden önceki Emevi

94_{Hakkı Dursun Yıldız, "Abdülmelik b. Mervan," Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul:}

TDV Yayınları, 1988), 1: 268-270.

95 _{Hasan, İslam Tarihi, 2: 180.}

96 _{Ebu Yusuf, Yakub b. İbrahim b. Habib, Kitabu’l-Harac, (Beyrut: Darul Ma’rife, 1302), 49, 160.}

97 _{İbn Kesir, el- Bidaye ve’n- Nihaye, Trc. Mehmet Keskin, 15 cilt, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995),}

9: 298; İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Trc. Heyet, 10 cilt (İstanbul: Hikmet Yayınları, 2008), 4:, 292, 293.

98 _{İsmail Yiğit, "Ömer b. Abdülaziz", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV}

Yayınları, 2007), 34: 54.

99 _{İbn Kesir, el- Bidaye ve’n- Nihaye, 9: 304-305; İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, 4: 300, 302.}

halifeleri zamanında Hulefa-i Raşidin’in, özellikle Hz. Ömer’in uygulamalarından sapmaları düzelten büyük ve başarılı bir mali (vergi) reform gerçekleştirdi.101_{Zimmîlerden İslam’a girenler üzerindeki cizye yükünü kaldırmış,}

valilerine onların sadece zekâtla mükellef olduğunu bildirmiştir. Vergi gelirlerinin azalacağından endişe eden valilerine “Allah Hz. Peygamber’i vergi toplayıcı olarak değil, davetçi olarak göndermiştir” demiştir.102

Bazı Emevi halifelerinin zimmîlerden Müslüman olanlardan cizye almaya devam etmeleri toplumda ciddi hoşnutsuzluğa yol açıyordu.103

Meks olarak nitelenen ve dini bir esasa dayanmayan bütün vergileri kaldıran104 _{Ömer b. Abdülaziz, arazilerin ve sulama sisteminin ıslahı için büyük bir}

gayret gösterdi. Haraç arazilerinin satışını yasaklayarak, imar edilmemiş araziye haraç koymak yerine kaldırabileceği kadar vergi koydu ve sahibinin araziyi ıslah için harcama yapmasını teşvik etti. Mamur araziden sadece haraç alınmasını, arazi sahiplerinden vergi alırken, onlara yumuşak davranmayı ve güven vermeyi emretti.105

Bu politikaların sonucunda devlet gelirleri azalmadı, bilakis mali sistemde yaptığı düzeltme ve düzenlemelerle devlet hazinesi güçlendi. Ticaretle uğraşanlar dışında herkese maaş bağladı. Zimmîlerin yaşlı ve fakirlerine de devlet güvencesi getirdi.106Sonraki dönemlerde, yaptığı düzenlemeler yüzünden devlet gelirlerinde azalmalar olduğu ve Emevilerin yıkılmasının amillerinden birinin de bu husus olduğu yolunda bazı eleştiriler olsa da birçok âlim ve tarihçi bu görüşü reddetmekte, hatta Wellhausen başta olmak üzere insaf sahibi müsteşrikler bile onun döneminin hem sosyal barış hem de ekonomik zenginlik yönünden başarılı bir dönem olduğunu ifade etmektedirler.107Müslüman tüccarlardan alınan ticari vergiler zekât fonuna, gayrimüslimlerden alınan ticari vergiler ise fey fonuna irad kaydedilmiştir.108

101 _{Yiğit, Ömer b. Abdülaziz, 34: 54.}

102 _{Ebu Yusuf, Kitabu’l-Harac, 300.}

103 _{Ebu Ubeyd, Kitabu’l- Emval, 355, 356.}

104 _{Yiğit, Ömer b. Abdülaziz, 34: 54.}

105 _{Ebu Ubeyd, Kitabu’l- Emval, 62.}

106 _{Yiğit, Ömer b. Abdülaziz, 34: 54.}

107 _{İmadüddin Halil, Ömer b. Abdülaziz Dönemi ve İslam İnkılabı, Trc. Ubeydullah Dalar, (İstanbul:}

Bir Yayıncılık, 1984), 199-220.

Ömer b. Abdülaziz’den sonra, yerine geçen Yezid. B. Abdülmelik (ö.105/724) kaldırılan vergilerin toplanmasına dair yeni bir emir çıkarmış ve mevaliye tekrar ağır vergiler yüklenmiştir. Yine bu dönemde cizyede olduğu gibi, haracın toplanmasında da bazı haksızlıklar yaşanmıştır.109

Diğer sebeplere ek olarak vergi politikalarında yanlışlıklar da Emevilerin yıkılıp, Abbasi idaresinin kurulmasında önemli bir amil olmuştur.