Günümüzde İslam Ülkelerinde Zekât Kurumuyla ilgili Çalışmalar

Bunların arasında Sudan, Mısır, Suudi Arabistan, Libya, Ürdün, Bangladeş, Endonezya, Pakistan, Yemen, Kuveyt, Brunei, Nijerya ve Malezya’yı sayabiliriz.569

Ayrıca Malezya’da ve Endonezya’da zekâtın kurumsallaşması ile ilgili Türkiye’de, Malezya’da, Güney Afrika’da, Amerika’da ve İngiltere’de zekât çalışmaları ile ilgili tebliğler sunulmuştur.570

Osmanlı devletinin yıkılmasından sonra İslam dünyasında bağımsızlığını kazanabilen/koruyabilen Türkiye, İran ve Afganistan dışındaki ülkeler tam işgal edilmiş, sömürgeleştirilmiş ve manda yönetimleri tesis edilmişti. Ancak 2. Dünya savaşından sonra bağımsızlığını kazanmaya başlayan İslam ülkeleri bir taraftan da hem yoksullukla mücadelede gönüllü bir gelir kaynağı, hem de toplumun duyarlılığını zekâta yöneltmek üzere zekâtla ilgili çalışmalar da başlatmışlardı.

Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin dönemlerinde devlet tarafından toplanan ve dağıtılan zekât, tarihi süreç içerisinde zekâtın devlet gelirleri içindeki öneminin

569 _{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi, 89-126.

570 _{Haji Mohd Rais Haji Alias, " Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması," Tarihte ve Günümüzde}

Zekât

azalmasına ve Hz. Osman’dan itibaren Bâtıni mallardan alınan zekâtı devletin toplamayıp kişilere bırakılması gibi sebeplerle yakın zamana kadar zekâtın ferdi ve vicdani bir ibadet olduğu anlayışına yol açmış olup bu anlayış İslam dünyasının büyük kesiminde halen de devam etmektedir. Ancak yaklaşık yetmiş senedir İslam dünyasında zekâtı kurumsallaştırarak hayata geçirme fikri gündeme gelmiş ve bazı İslam ülkelerinde zekât devlet tarafından kanunlaştırılarak organize edilmektedir. İslam ülkeleri bağımsızlıklarını kazandıkça kendi anayasalarını yapmışlar, diğer kanunları yaparken bazı ülkeler zekâtı da buna dâhil etmişlerdir.571

Zekâtı konu edinen ilk kanun Sudan’da çıkarılmış, bunu izleyen Mısır, Suudi Arabistan, Libya, Pakistan, Yemen, Bangladeş, Kuveyt gibi ülkeler de kanunlar hazırlayarak kurumsallaşmanın hukuki zeminini oluşturmaya çalışmışlardır. Günümüzde yirmiye yakın İslam ülkesinde devlet otoritesine bağlı olarak zekâtın kurumsallaşması çalışmaları yapılmıştır. Bu ülkelerin çoğu seküler-laik hukuk sistemini esas aldıklarından zekâtın kanunlaştırılması çalışmalarında bazı zorluklar ve çelişkiler yaşamaktadırlar.572 _{Buna göre bazı İslam ülkelerinin bağımsızlık}

tarihleri ile zekât kanununun çıkarıldığı tarihler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.573

571_{Recep Cici, Günümüzde İslam Ülkelerinde Zekâtın Kurumsallaştırılması Çabaları, Bir Sosyal}

Güvenlik Kurumu Olarak Kur’an ve Sünnet’te Zekât, İstanbul: İSAV Ensar Neşriyat, 2008, 226

572_{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi, 90.

573_{Cici, Günümüzde İslam Ülkelerinde Zekâtın Kurumsallaştırılması Çabaları, 228.}

Ülkeler Bağımsızlık Tarihi Zekât Kanunu Tarihi Fark/Yıl 1 Sudan 1881 1921 40 2 Mısır 1922 1948 26 3 Suudi Arabistan 1926 1951 25 4 Libya 1951 1971 20 5 Ürdün 1946 1978 32 6 Endonezya 1945 1978 33 7 Pakistan 1947 1979 32 8 Yemen 1962 1980 18 9 Bangladeş 1971 1982 11 10 Kuveyt 1961 1982 21 11 Malezya 1957 1991 31

Bu ülkelerden Yemen, Suudi Arabistan, Sudan, Libya ve Pakistan’da zekâtın kanunlara göre devlet tarafından toplanması zorunludur. Bunun yanında Kuveyt, Ürdün, Katar, Bangladeş, Umman, Irak ve Bahreyn’de kanunla zekât kurumları kurulmuş ve mükelleflerden gönüllülük esasına göre zekât toplama çalışmaları yürütülmüştür. Her ülkede zekât kurumuna ilgi farklı düzeylerde olmakla birlikte, yine gönüllülük esasına göre zekât organize eden Endonezya ve Malezya’da zekât kurumuna teveccüh diğer ülkelere göre daha fazladır.574

Bu ülkelerden Sudan’da 1921-2000 yılları arasında değişik tarihlerde zekât kanununda düzenlemeler yapılmıştır. Buna göre zekât zorunlu kılınmış, ödemekten kaçınanlara ayrıca para cezası öngörülmüş, Batıni malları dâhil bütün varlıklar zekâta tabi sayılmış, gayri müslimlere de Müslümanlarla vergi yükünü eşitlemek için zekâta denk bir vergi konmuş, ancak 1986’da çıkarılan kanunla bu uygulama kaldırılmıştır.575

Mısır’da ise 1948’de çağımızın meşhur İslam hukukçularından Muhammed Ebu Zehra başkanlığında bir heyet tarafından bir zekât kanunu taslağı hazırlanarak meclise sunulmuş ancak kanunlaşamamıştır. Yine 1952 yılında Ebu Zehra, Hallaf, Karadâvî vb. âlimlerin katıldığı zekât kongresi yapılmış, zekâtın günümüzde uygulanmasına yönelik bazı prensip kararları alınmıştır.

1971 ve 1984 tarihli taslaklar da kanunlaşamamış, ancak 2014 yılında çıkarılan kanunla gönüllülük esasına dayalı Zekât ve Sadaka Evi adıyla tüzel kişiliği haiz bir sandık kurulmuştur. Zekât fonunda toplanan varlıklar vergiden muaf ve hukuki olarak haczedilemez niteliktedir.576

1947 yılında bağımsızlığını kazanan ve kendisini İslam devleti olarak tanımlayan Pakistan, ilk olarak 1950 yılında bir komisyon kurarak zekât konusunda çalışmaya başlamış ve 1956 yılında zekâtın uygulanması eyalet yönetimlerine bırakılmıştır. 1980 yılında Zekât ve Öşür Kanunu çıkarılmıştır.577 _{Örgütlenme,}

574_{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi, 92.

575_{Cici, Günümüzde İslam Ülkelerinde Zekâtın Kurumsallaştırılması Çabaları, 229-235.}

576_{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi,98.

577_{Muhammed Sajjad Babar, Ali Haider Kahloon, Zekâtın Pakistan’da kurumsallaşması, (Tarihte ve}

Günümüzde Zekât uygulaması), 475; Cici, Günümüzde İslam Ülkelerinde Zekâtın

Merkezi Zekât Konseyi, Eyalet Zekât Konseyi Mahalli Zekât ve Öşür Komiteleri şeklinde olup, önceden merkezi sistemde toplanarak yeniden eyaletlere dağıtılan zekâtların zaman kaybına ve masraf artışına yol açması yüzünden 2010 yılından itibaren merkezileşme azaltılmış ve mahalli komitelere daha çok yetki verilmiştir.578

Zekâtın toplanmasında finansal kurumlar da sorumlu tutulmuş, özellikle bankadaki paralar vb. varlıklardan zekât zorunlu tutulmuştur. Zekâtın dağıtımında, hak edenlere sağlanan finansal desteğe ek olarak geçim ödeneği, eğitim bursları, medrese öğrencilerine burslar, sağlık yardım ve hizmetleri, bekar kadınlara evlilik yardımları, Ramazan ve bayram yardımı, sosyal rehabilitasyon ve sürdürülebilir ekonomik gelişim programı gibi hizmet ve programlara da pay verilmektedir.579 _{Bangladeş’te}

zekât uygulaması gönüllülük esasına dayanmakta olup, dağıtım yerleri Pakistan’dakine benzemektedir.

Malezya ve Endonezya’da zekât uygulaması gönüllülük esasına dayanmakta olup, birbirine benzemektedir. Bunlardan daha başarılı bir örnek olan Malezya uygulaması üzerinde daha ayrıntılı duracağız.

Malezya anayasası zekâtı eyaletlerin yetkisine bırakmıştır. Her eyalette Eyalet Dini Kuruluna bağlı Eyalet Dini Dairesi vardır. Bu daireler ise Beytul Mal ve Zekât Ofisi olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Eyalet dini kurullarının zekâtla ilgili sorumlulukları; zekât toplama ve dağıtım ofislerinin kurulması, zekât amillerinin atanması ile zekât toplama ve dağıtım işinin planlanması gibi konuları kapsamaktadır.580

Malezya’da federal bölge için zekât yönetiminde etkinlik sağlamak üzere özel bir kanun çıkarılmış ve federal bölgede şirket şeklinde örgütlenen Zekât Toplama Merkezi (PPZ) 1991 yılında faaliyete geçmiştir. Malezya Zekât Toplama Merkezi (PPZ) ülke çapında kurumlardan ve Müslümanlardan zekât toplamakta, bütün masraflarını kurum olarak kendisi karşılamaktadır.581

578_{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi, 115.

579_{Babar-Kahloon, Zekâtın Pakistan’da kurumsallaşması, 478,483.}

580_{Necdet Şensoy, Çağdaş Bir Sosyal Güvenlik Kurumu olarak Zekât, Malezya Zekât Sandığı Örneği,}

Kur’an ve Sünnette Zekât,(İstanbul: İSAV Ensar Neşriyat), 2008, 89

581_{Haji Mohd Rais Haji Alias, Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması, (Tarihte ve Günümüzde Zekât}

Şirket, zekât toplamada amilin işlevini yerine getirmekte, bunun karşılığı olarak Federal Bölge İslam Konseyinden her ay zekât toplayıcı ücreti almaktadır.582

Zekât toplamada belli bir başarıyı yakalayan Zekât Toplama Merkezi’nin genel müdür dahil çalışan sayısı 68’dir.

Zekât mükelleflerine kolaylık sağlamak için online zekât gişeleri açan PPZ toplanan tüm paraları günlük olarak İslam Konseyi’nin Beytül Mal hesabına yatırmaktadır. PPZ sadece zekâtı toplamakta sorumlu olup, dağıtım aşamasındaki ödeme İslam Konseyi’nin sorumluluğundadır.583

Zekâtın kurumsallaşması konusunda dünyadaki en iyi örneklerden biri olan PPZ’nin hedefleri ise toplanan zekât miktarını artırmak, zekât ödemelerini kolaylaştırmak ve ödeme araçlarını çeşitlendirmek, Müslümanları zekât konusunda aydınlatmak ve bilgi eksikliklerini gidermek, yeni bilgi teknolojilerini kullanarak zekât sistemini daha verimli hale getirmek, nitelikli personelle kaliteli hizmet sağlamak, tüm paydaşlar ile iyi ilişkiler geliştirmek ve mükellef memnuniyetini sağlamaktır.584

Malezya hükümeti tarafından, zekâtını kuruma ödeyerek belge alan mükelleflerin gelir vergisinden belli bir indirim yapılmaktadır.585

En başarılı örneklerden biri Malezya Zekât Toplama Kurumu(PPZ) olmasına rağmen, şuana kadar Malezya ekonomisinde önemli bir rol oynayamamıştır. Hükümetin gelirleri ile kıyaslandığında zekât fonu çok küçük olup, toplanan verginin binde 4.6’sı kadar zekât toplanabilmiştir.586

Zekâtın devletin kurumu tarafından toplanmasının zorunlu olduğu Pakistan, Yemen, Sudan gibi ülkelerde başarılı olunamamasının ana saiki, bu ülkelerin gayri safi milli hasılalarının (GSMH) ve fert başına düşen milli gelirlerinin çok düşük olması, fakir olmalarıdır. Bu ülkelerde zekât mükellefi sayısı sınırlı, fakir sayısı ise çoktur. Dolayısıyla Sudan’da veya Yemen’de nüfusun çoğunluğu açlık sınırında yaşamakta ve ülke kaynakları zekât veya vergi yoluyla fakirlik problemini

582_{Alias, Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması, 451, 452}

583_{Alias, Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması, 452.}

584_{Selçuk, Zekâtın Modern Anlamda Kurumsallaşması ve Türkiye İçin Uygulanabilir Bir Model}

Önerisi,132; Alias, Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması, 455-458.

585_{Alias, Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması, 460.}

çözememektedir. Meseleye daha geniş perspektiften ümmet olarak bakmak ve tıpkı kurban dayanışmasında olduğu gibi bu ülkelere milli geliri yüksek ülkelerin zekât yoluyla destek olmaları gerekmektedir.

Malezya ve Endonezya gibi ülkelerde zekât kurulan kuruma verilmesi gönüllülük esasına dayanmaktadır. Malezya ekonomisi belli bir büyüklüğü ve başarıyı yakalamış, GSMH artış hızı istikrarlıdır.

Ancak zorunluluğun olmaması başarıyı sınırlayan bir faktör olmaktadır. Gönüllülük esasına dayanmasına rağmen Malezya ve Endonezya’daki zekât kurumlarının tecrübeleri başlangıç olarak başarılı olup örnek alınarak geliştirilmeye müsaittir.

Suudi Arabistan, Kuveyt ve Katar gibi petrol zengini olan ülkelerde toplanan zekâtlar da Bangladeş, Pakistan ve bazı Afrika İslam ülkelerine destek olarak gönderilmekte ve zekât transferi yoluyla birçok hak sahibinin ihtiyaçları giderilmektedir.587

Zekât kurumlarının yeterince başarılı olamamalarının sebeplerinden biri de namaz, oruç ve hac gibi ibadetlere göre toplumlarda bilgi, bilinç ve duyarlılığın az olmasıdır. Bu sebeple özellikle İslam dünyasındaki zenginler nezdinde zekât bilincinin oluşması için çalışmalar yapmak gerekmektedir.

Bu konudaki diğer bir sebep ise kişilerin yüzyıllara dayanan alışkanlıkla zekâtlarını kendi tercih ettikleri kişi, vakıf ve derneklere verme konusundaki ısrarları ile organize olmuş birçok vakıf ve derneğin, toplumdaki güvenirliklerine dayanarak zekât toplamaya devam etmeleridir. Bu yüzden milli geliri nispi olarak yüksek, devletin kurduğu zekât kurumuna zekât vermenin zorunlu olduğu ülkelerdeki tecrübeler bu konuda daha başarılı olacaktır.

Devlet, zekât toplama ve dağıtma işini üstlenmeye taraftar olduğunda aşağıdaki seçenekler söz konusu olabilir:

1- Zekât kurumu (Fonu) adı altında bağımsız veya özerk bir kurum ihdas edilmelidir. Devletin kamu harcamalarını karşılamak için meşru yol ve yöntemleriyle kanunlaştırılarak uyguladıkları vergilerin yanında; zekâtın adı ve unvanıyla nisap ve nisbetiyle toplama ve harcama metot ve usulleriyle harcama yerleri ve şekliyle

vergiden bağımsız kalması zorunludur. Bunun içinde devletin, zekât işleriyle ilgilenerek “….Allah’ın emrettiği şekilde toplayacak, gösterdiği yerlerde ve şekillerde sarf edecek, bir idare bir teşkilat, bir müdürlük veya hangi ismi taşırsa taşısın bir yetkili kuruluş veya organ bulundurması lazımdır. Ayrıca zekât gelirlerinin bağımsız olması, diğer gelirlere karışmaması ve devletin genel bütçesinde erimemesi gerekir.”588

Yine Karadâği de zekâtın devlet tarafından toplanmasını ve dağıtılmasının doğru olacağını, bunun için bir kurum ihdasının ve Zekât Kurumunu oluşturmak için bir kanun çıkarmanın zorunlu olduğunu, kurumun adının ise Zekât Kurumu olabileceği gibi, Zekât Evi, Zekât Sandığı, Zekât Divanı gibi isimlerinin kullanılabileceğini ve kurumun, devlet, devlet kurumları ve katılımcılardan bağımsız bir tüzel kişiliği, hukuki şahsiyeti olacağını ifade ediyor ve “Kanun Taslağı” adı altında zekât kurumu ve zekâtla ilgili meseleleri maddeleştirdiği bir metin sunuyor.589Kurumun adında zekât kelimesinin mutlaka geçmesi ve Zekât Kurumu veya Zekât Fonu olması uygun görünmektedir.

2- Bütün zekât mükelleflerinin zekâtlarını kurulan zekât kurumuna vermeleri mecburi olmalıdır. Bu zorunluluk olmazsa kurumun baştan ölü doğma, fonksiyonunu icra edememe, ihtimali güçlüdür. Zorunlu olmasının doğuracağı sakıncalar da ayrıca göz önüne alınmalıdır.

3- Zekât kurumunun bütçesi ayrı olmalı, zekât gelirleriyle vergi gelirleri aynı bütçede toplanmamalıdır. Ebu Yusuf, Şafii ve Serahsî başta olmak üzere, Karadâvî’ ye kadar âlimlerin hemen hepsi aynı görüşü paylaşmaktadırlar. Bu hususta adeta icmaya yakın bir ittifak oluşmuştur.

Zekât gibi malı ve kişiyi temizleyici bir ibadetin, mali unsurlarının, faiz kurumlarından, alkollü içecekler üzerinden alınan vergilerle aynı bütçede icmal edilmesi zaten zekâtın ruhuna ve mazmununa da aykırı olacaktır. Ayrıca zekâtın sarf yerleri sabit ve belli olduğu için, genel bütçe içinde değerlendirilmesi de mümkün olmayacaktır. Zira modern bütçeleme adem-i tahsis (herhangi bir gelirin herhangi bir

588 _{Karadâvî, İslam Hukukunda Zekât, II, 620.}

589_{Karadaği,Kapsamlı Kalkınmada Etkin Rolü Olacak Zekât Kurumu Oluşturma Önerisi, 957, 960,}

gidere tahsis edilmemesi, bütün gelirlerin tek bir bütçede toplanarak harcama yerlerine bu merkezi bütçeden pay verilmesi) ilkesi geçerlidir.

4- Zekât mükelleflerinin aynı zamanda vergi mükellefleri de olduğu dikkate alınmak suretiyle, zekât fonuna ödenen zekâtın, mükellefin ödeyeceği vergiden mahsup edilerek mükerrer vergilendirmenin önlenmesi vergide adalet ilkesinin bir gereğidir. Çifte vergilendirmenin önlenmesi bugün devletlerarası ilişkilerde çok önemli bir konu haline gelmiş ve mükellef üzerindeki vergi yükünü adaletli bir oranda tutmak ve çifte vergilendirmeyi önlemek için devletler çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları yapmaktadır.

Bunun gibi zekât ve vergi arasında da, zekât verenle vermeyen mükellefin vergi yükünü eşitlemek ve vergide adaleti tesis etmek için Zekât Fonuna zekâtını ödediğine dair verilecek belge(makbuz, dekont vb.) vergi idaresine ibraz edildiğinde vergisinden aynı tutarda düşülmek suretiyle bu adalet sağlanabilecektir.

Son dönemdeki gibi zekâtı kamu maliyesinin dışında tutarak ferdi ve vicdani bir sorumluluk olarak bıraktığımızda veya modern kamu maliyesi teorileriyle zekâtı uyumlaştırarak yeniden yapılandırdığımız ve zekât yükümlülüğünü genişlettiğimizde, dindar mükellef üzerinde hem zekât, hemde vergi yükü birleşecek, çifte vergilendirme sonucu doğacaktır.590

Bu yüzden İslam âlimleriyle vergi uzmanlarından bir heyetin zekât ile diğer vergiler arasındaki ilişkileri düzenleyerek çifte vergilendirmeyi önleyecek bir çalışma yapmaları gerekmektedir.591

5- Zekât kurumunda toplanan zekâtların harcama yerleri Kuran’da sayılan sekiz sınıftan bugün uygulama alanı olanlarla sınırlandırılmalı, herhangi bir gerekçeyle harcama yerleri asla genişletilmemeli, devlet ihtiyaç olduğunda borç suretiyle de olsa bu kaynağı bütçe kalemleri için asla kullanmamalıdır.

6- Zekât Kurumunun; Kurum müfettişleri ve iç denetçileri, bağımsız denetim kurumları, devletin görevlendireceği Maliye, İçişleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlıkları ile Vakıflar Genel Müdürlüğü Müfettişleri tarafından denetlenmelidirler.

590 _{Bardakoğlu, Günümüzde İdeal Bir Zekât Teşkilatı, 954.}

Ayrıca belli dönemlerde Sayıştay ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulunca denetlenmeli, hesaplar çok şeffaf olmalı, televizyonlar, gazeteler ve diğer medya organları aracılığıyla kamuoyu ve özellikle zekât mükellefleri yıllık olarak düzenli olarak bilgilendirmelidir.

Bu maddeleri çoğaltabiliriz, ancak amacımız bir çerçeve sunmak olduğu için bu kadarı ile yetinerek Türkiye özelinde yukarıdaki prensipleri gözeterek Zekât Kurumu(Fonu) teklifini sunabiliriz.

3.5.3. Zekât Kurumunun Devlet Bünyesinde Bağımsız veya Özerk