Avrupa Birliği Anayasası‟nın en büyük dayanağı Temel Haklar ġartı‟dır.
“Temel haklar her toplumsal yapıyı anayasallaĢtırır ve muhataplarına kendinden kaynaklanan teminat sağlayarak entegre eder.”78 Temel Haklar ġartı, AB vatandaĢlarının temel haklarını ve AB‟nin vatandaĢlarına karĢı olan sorumluluklarını düzenleyen bir belgedir.79 Bu Ģart, Avrupa Birliği anayasa oluĢum sürecinde tipik bir esas oluĢturmaktadır.80
AĠHS‟den esinlenerek oluĢturulan Ģart Avrupa kimliğinin kazanılmasında önemli bir dayanak teĢkil etmektedir. ġartın dibacesinde bölünmez ve evrensel değerler olarak; insan onuru, özgürlük, eĢitlik ve dayanıĢmadan söz edilmektedir. Bu ortak değerler Avrupa kimliği olarak tanımlanmaktadır. Bunun yanı sıra Temel Haklar ġartı üye devletlerin ortak anayasal geleneklerine istinaden oluĢturulmuĢtur.
Bu bağlamda Temel Haklar ġartı evrensel ve bölünmez değerlere atıfta bulunan ve hukuk aracılığıyla yaratılan bir değerler düzenidir.81
78ARSAVA, A.Füsun, “AB‟nin AnayasallaĢma Sürecinde Temel Haklar ġartı”, Ankara Avrupa ÇalıĢmaları Dergisi,Cilt.3 ,No.2 ,(Bahar 2004),s.2.
79 http://www.belge net.com/arsiv/sözlesme/ab.thb.html
80 ARSAVA, “AB‟nin AnayasallaĢma Sürecinde Temel Haklar ġartı”, s.3.
81 ARSAVA,A.Füsun,”Avrupa Kimliği, Nice AnlaĢması Sonrasında Avrupa Birliğinin Geleceği”, ATAUM AraĢtırma Dizisi No:18, Ankara 2003,s.5.
Avrupa Birliği‟nin temelinde yer alan Roma anlaĢmaları değiĢikliğe uğramadan önceki hallerinde, ekonomik bütünleĢmeye yönelik olmaları nedeniyle temel hak ve özgürlüklerin korunması yönünde bir düzenleme getirmemiĢ, sadece ortak pazarın gerçekleĢtirilmesi doğrultusunda sınırlı sayıda ekonomik nitelikte (örneğin; ayrım yapılmaması ilkesi ve kiĢilerin serbest dolaĢımına iliĢkin) haklara yer vermiĢtir. 82
Avrupa Adalet Divanı ancak 1960‟lı yılların sonundan itibaren dinamik kararlarıyla temel hakları hukukun genel ilkeleri içinde yorumlayarak koruma altına almaya baĢlamıĢtır.83 Bu bağlamda Temel Haklar ġartı‟nın orijinal anlaĢma metinlerinde belirtilmemiĢ olmakla beraber 1960 yıllarından itibaren önem kazanmaya baĢladığını söyleyebiliriz. Bu Ģartın kabul edilmesinin nihai amacı temel hakların anlamının ve etkisinin AB yurttaĢları bakımından açıklığa kavuĢturulmasıdır.
Bu tarihten itibaren temel hakların korunması sorunsalı Avrupa Birliği‟nin gündemindeki yerini hep korumuĢtur. Hak ve özgürlüklerin korunmasında normatif düzenleme getirmek, uluslararası belgelere katılmak ve Adalet Divanı‟nın kararlarıyla oluĢturduğu sistem çerçevesinde içtihat yoluyla korumanın devam etmesi seçenekleri tartıĢma konusunu oluĢturmuĢtur. Avrupa Birliği‟nde temel hak ve özgürlüklerin korunması esas olarak Divan‟ın içtihatları doğrultusunda gerçekleĢmiĢtir.84 Avrupa Adalet Divanı‟nın içtihatlarla koruduğu temel hak ve özgürlüklere saygı ilkesi, yazılı hukukta ilk kez Avrupa Tek Senedi‟nin baĢlangıcında yer almıĢtır.85
1970‟li yıllardan bu yana böyle bir Ģartın hazırlanması yönündeki teklifler zamana bırakılmıĢ, emin ve yavaĢ adımlarla ilerleme politikası takip edilmiĢtir. Bu politikada Adalet Divanı‟nın izlediği bilinçli içtihat politikası, kurucu anlaĢmalarda temel hakların zamanla yer alması, Topluluğun AĠHS‟ye katılmaması belli baĢlı dönüm noktalarını oluĢturmaktadır.86
82 KARAKAġ, “Avrupa Birliği, Ġnsan Haklarının Korunması ve Avrupa Anayasası”, s.38.
83 ARSAVA,A.Füsun, “Entegrasyon Amacı Olarak Temel Haklar Topluluğunun Yaratılması,Nice AnlaĢması Sonrasında Avrupa Birliğinin Geleceği”, ATAUM AraĢtırma Dizisi No:18, Ankara 2003,s.71.
84 KARAKAġ, “Avrupa Birliği, Ġnsan Haklarının Korunması ve Avrupa Anayasası”, s.39.
85 KARAKAġ, “Avrupa Birliği, Ġnsan Haklarının Korunması ve Avrupa Anayasası”, s.43.
86 TEZCAN, Avrupa Birliği Hukukunda Birey, s. 263.
Temel hak ve özgürlüklerin korunması konusu AT‟nin ilk yıllarında Alman ve Ġtalyan yargı organlarının tutumları sonucu tartıĢılmıĢ ve bunun sonucunda Adalet Divanı temel hak ve özgürlüklerin korunmasıyla ilgili içtihadı bir çizgi belirlemiĢtir.
Ancak tartıĢma bununla bitmemiĢ, AT‟nin AĠHS‟ye taraf olmaması konusu gündeme gelmiĢtir.87 Topluluğun AĠHS‟ye katılabilmesinin öncelikli koĢulu olarak Adalet Divanı‟nın, AT AnlaĢması‟nda gerekli revizyonu yapması gerektiği belirtilmiĢtir.
Üye devletler arasında da konsensüsün sağlanamaması, AB Temel Haklar ġartı‟nın hazırlanması konusunu gündeme getirmiĢtir.88
Avrupa Topluluğu Hukuku‟nun, üye devletlerin temel hak düzenlemelerinden farklı olarak kendine özgü bir temel hak kataloguna ihtiyacı vardır. “Federal Alman Anayasası Mahkemesi 1974 tarihli kararında, Topluluktan parlamento tarafından kararlaĢtırılmıĢ ve Federal Alman Anayasası‟nın temel hak kataloguna benzer bir temel hak katalogu talep etmiĢtir.”89 Bu talep o günün koĢullarında ütopik bir talep olarak görülmüĢtür. Bu bağlamda Temel Haklar ġartı, Ģimdiye kadar ATAD içtihadında tanınan temel hakları kategorize eden bir metin olarak Federal anayasa mahkemesinin o zaman ki bakıĢ açısına oldukça yaklaĢmıĢtır.90 ATAD‟ın anlaĢmaların anayasallaĢmasına yol açan bir çok kararı, içerik olarak yönlendirici prensipleri yürürlüğe koymak yerine siyasi Avrupa sürecinin sonuçlarının iç hukuka aktarılmasını temin ederek entegrasyonu sağlamayı hedeflemiĢtir. Bu doğrultuda anayasallaĢmanın en temel unsuru olan temel hakların yürürlüğe konması Avrupa hukukunun güçlendirilmesi amacının bir yansımasıdır.91 ATAD, temel hakları topluluk hukukunun genel prensipleri olarak içtihatlarında geliĢtirmiĢtir. Topluluk temel hakları primer topluluk hukuku hiyerarĢisine sahiptir. Bu haklar her Ģeyden önce primer hukuk dayanağına göre tasarrufta bulunan topluluk organlarına karĢı, onların egemenliğini sınırlayan etkiyle geçerli olur. Temel hak denetiminin konusu ancak sekunder topluluk hukukudur.92
87 TEZCAN, Avrupa Birliği Kurumlar Hukuku,s.195.
88 TEZCAN, Avrupa Birliği Hukukunda Birey,s.256-257.
89 ARSAVA, “AB‟nin AnayasallaĢma Sürecinde Temel Haklar ġartı”,s.2.
90 ARSAVA, “AB‟nin AnayasallaĢma Sürecinde Temel Haklar ġartı”,s.2-3.
91 ARSAVA,A.Füsun,”Entegrasyon Amacı Olarak Temel Haklar Topluluğunun Yaratılması,Nice AnlaĢması Sonrasında Avrupa Birliğinin Geleceği”, s.84.
92 ARSAVA,A.Füsun,”Temel Hakların DeğiĢik Seviyelerde Temininden Doğan Problemler, Nice AnlaĢması Sonrasında Avrupa Birliğinin Geleceği”, ATAUM AraĢtırma Dizisi No:18, Ankara 2003, s.105.