Kanallarda yayınlanan haberler tipleri açısından da ele alınmalıdır. Bu bölümde haberleri özel ve rutin diye ikiye ayırmak mümkün olsa da uzun zamandır televizyonlarda rastlanamayan dizi haberler de bu kapsama dâhil edilmelidir.
3.9.1. Rutin Haberler
Genelde gelişen haber türünde ortaya çıkan haberlerdir. Nitekim bu haberlerin oluşmasında belli bir bilgi önceden edinilmiş ve bu olayın haberleştirilmesi için önceden karar verilmiştir. Basın toplantıları, açılışlar, müsabakalar ve benzeri tüm faaliyetler önceden bildirildiği takdirde rutin haberler olarak bültenlerdeki yerlerini alır. Burada tek fark olayı izleyen muhabirin donanım ve birikiminin bu olayla ilgili katkısıdır. Bir muhabirin gördüğü ayrıntıyı bir diğeri daha farklı algılayabilir ve haberini ona göre şekillendirir. Ancak haber ne kadar özel işlenirse işlensin rutin haber tipinin bir örneğini oluşturur. Bunun istisnaları ise; TBMM’deki Genel
Kurul’da ya da bir siyasi partinin grup toplantısında herkesin konuşmalara odaklandığı bir anda, bir milletvekilinin yazdığı notun görüntülenmesi, ya da konuşmacıyı dinlemek yerine kestirmeyi tercih eden dinleyicilerin görüntülenmesi
şeklinde ortaya çıkabilir.
3.9.2. Özel haberler
Kurumsal yani kanalın tercihleri ya da muhabirin özel çaba sarf ederek ortaya çıkardığı haberler olarak tanımlanabilir. Bir haberin özel olabilmesinin koşulu gazetecilikte atlatma haber tabir edilen şekilde olması beklenir. Günümüzde televizyon kanallarında özel haber olarak ifade edilen haberlerin çoğunluğunun bir gazete haberinden yola çıkılarak bu haberlerin televizyon formatında hazırlanmasını içermektedir. Bu tür haberlere hafta sonu bültenlerde rastlamak daha da mümkündür. Haberle ilgili tek “özellik” ise uzman görüşü ya da halk röportajı olarak şekilleniyor olmasıdır. Zira haberin özü, bilgisi ya bir gazete haberinden ya da ajans haberlerinden derlenmiştir. Elbette özel statüsünü hak eden çalışmalar da yok değildir. Çoğu zaman ulaşılamayan önemli şahsiyetlerle yapılan röportajlar, araştırmacı gazetecilik yeteneklerinin sergilendiği çalışmalar bu kapsamda ele alınmalıdır.
3.9.3. Dizi haberler
Bir konunun enine boyuna işlendiği toplumu yakından ilgilendiren önemli konular etrafında şekillenir. Televizyon haberlerinin etkisinin geçici olduğu ve hatırlaması zor olduğu için teferruat barındıran konular bu çerçevede işlenebilir ve bir ila 3 gün arasında bu dizi haberler yayınlanır. Dizi haberlerin bir diğer özelliği de özel haber olmasıdır. Buna rağmen teknik açıdan bir devamlılık gerektirdiği için özel haberden ayrı değerlendirilmesi yanlış olmayacaktır.
3.10. HABER YERİ
Haber kavramı içinde kısmen tartışılan konulardan biri de haberin ortaya çıktığı yer ile ilgilidir. Nitekim Türkiye’deki uygulamalar açısından bakıldığında, haber kanallarının nerelerde meydana gelen olayları haberleştirdiği, ele aldığı önemli bir ayrıntı olarak görülmelidir. Televizyon kuruluşlarının merkez yapılanmasının
siyasetin merkezi olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle haberlerin menşei açısından bu il bazında yoğunluk kazanması da normaldir. Ayrıca İstanbul ve Ankara gibi haber merkezlerinin bulunduğu yerlere yakın gelişmeler de ulaşılabilmesi açısından önemlidir. Çünkü haber merkezlerinden ekipleri bu noktalara yakın yerlere yönlendirmek diğer yerlere göre daha kolaydır.
İzmit’te meydana gelen bir patlama için haber ve canlı yayın ekipleri derhal
İstanbul merkezden görevlendirilebilirken en çok birkaç saat içinde olay yerinden ilk görüntü ve bilgilerin ulaşması sağlanabilir. Gündemin de durumuna bağlı olarak benzer bir haber için Kırıkkale’ye de Ankara’dan ekipler kolaylıkla yönlendirilebilir.
Kanallar genellikle bu iki merkezden yararlanır. Bu merkezlere uzak olan diğer yerlerde ise temsilcilik ya da muhabirler bazında haberlere ulaşma yolu seçilir. Olayın boyutuna göre merkezlerden ekipler görevlendirilerek ilgili bölgeye sevk edilir. Bu noktalarda ajansların varlığı da inkâr edilemez bir gerçektir. Taşradan haberler, yine olayların boyutuna ve teknik imkânlara göre değişmekle birlikte çoğu zaman ajanslar vasıtasıyla elde edilir.
Yurtdışı haberler de varsa, temsilci ya da muhabirler aracılığı ile yoksa, ajanslar tarafından sağlanan görüntü ve haberlerle ekranlara yansıtılır. Bu yapısı itibarıyla yurtdışı haberler taşra haberlerinden çok farklı değildir. Özellikle Türkiye’yi ilgilendirmeyen olaylar, çoğu zaman yabancı ajanslar tarafından temin edilir.
Bu bilgiler ışığında haber kanallarının kullandığı haberlerin yerlerini de bu çalışmaya konu etmek gerekmektedir.
3.11. HABER KAYNAĞI
Haber kaynağı haber üzerine çalışan akademisyen ve araştırmacıların önemle üzerinde durduğu bir konudur. Ancak uygulama ağırlıklı bu çalışmada sektör özelindeki haber kaynağı yaklaşımı da ortaya koymak yararlı olacaktır.
3.11.1. Ajanslar
Elbette uygulamada en çok başvurulan kaynak ajanslardır. Öyle ki; Türkiye’de Anadolu Ajansı aboneliği bulunmayan özellikle de ulusal bir kanal
bulunmamaktadır. Bu abonelik sayesinde her gün binlerce yazılı haber metnine, son dönemlerde de yüzlerce haber görüntüsüne ulaşmak mümkündür. Köklü geçmişi ve yaygın ağı sayesinde Türkiye’de yayın yapan pek çok basın-yayın kuruluşunun en temel haber kaynağı konumundadır. Anadolu Ajansı’nın geçtiği haberler genel itibarıyla “doğru” olarak kabûl edilmektedir. Dolayısıyla ayrıca soruşturulması için fazladan zaman ve emek gerektirmez. Anadolu Ajansı’na dayandırılan hemen her haber hem sektörel anlamda hem de bürokratik anlamda makbul sayılır. Ajans haberleri, elbette ilgili kanalın yayın politikası ya da haberi yayına hazırlayan muhabir, editör ve diğer yetki sahiplerinin görüş, düşünce ve elbette eldeki görüntü unsurunu da göz ardı etmeden şekil alır. Ve genel ahlakî kural olarak bu tür haberlerin altında, muhabir ya da kameraman imzası olmaz.
Bir haber ajansının haber merkezi bir gazete ve televizyon haber merkezinden farkı yoktur. Tek fark, halka doğrudan yayın yapmazlar. Yapılan her haber, abonelere gönderilir. Çoğunlukla aboneler verileri dijital olarak temin eder. Personel düzeni olarak, editörler, gazeteci/haberciler, alt editörler, fotoğrafçılar, kameramanlar ve teknik ekipten oluşur. Bazen bünyelerinde grafik sanatçılarını da barındırdıkları bilinmektedir (Niblock, 1996: 134).
3.11.2. Kurumsal/Muhabir
Muhabirlerin bizzat takip ettiği olaylarla ilgili haberler, yayın kuruluşunun içerik ve donanımda olduğu gibi personel kalitesini de gösterir. Bu nedenle habere hızla ulaşma, ulaşılan haberi en kısa zamanda izleyiciye aktarma, haberleştirme sürecinde farklılık yaratma gibi konular bireysel yetenek ve donanımlarla da ilgilidir. Bu tür haberlerin altına haberi yayına hazırlayan muhabir, kameraman ve bazen de montaj operatörlerinin isimleri yazılabilmektedir.
3.11.3. Belirtilmeyen Kaynaklar
Televizyon haberlerinde pek çok zaman kaynak ifade edilmez. Eğer hassasiyeti yüksek olan bir olayın haberleştirilmesi söz konusu değil ise, kaynak özellikle belirtilmez. Burada yayın anlayışı gereği habere, kanalın kendi imkânları ile ulaşıldığı izlenimi verilir. Zaten yazım kurallarına dikkat edilirse, bir haberde daha çok “di”li geçmiş zaman kiplerine yer verildiği gözlemlenebilir.
Tokgöz de bu tespiti daha 1981 yılında yapmıştır.
“Elektronik basında haberler ister kısa haberler, ister haber bültenleri, isterse
haber programlar içinde verilsinler, konuşma havasında verilmeleri en temel özellikleridir. Bu bakımdan, pek çok Batı ülkesinde ve A.B.D.'de haberlerin konuşma havası içinde, fiil zamanı olarak şimdiki zaman kullanılarak verilmesi çok yaygın bir uygulamadır. Türkiye'de elektronik basında, radyo ve televizyonun haber yapısını birbirinden ayırmak çok güçtür. Haberler aslında her iki kitle haberleşme aracı için hazırlanmakta, hemen hemen aracın yapısal özelliği dikkate alınmaksızın aynen sunulmaktadır. TRT Kurumu tarafından kullanılan haber zamanı, di’li geçmiş zamandır” (Tokgöz, 1981: 151).
Ajans kaynaklı haberlerin büyük çoğunluğunda da kaynak belirtilmez. Burada ajanslarla yapılan ticari anlaşmalar gereği; “parası ödenen haber, kanalın kendi haberidir” .
3.11.4. Başka Yayın Kuruluşları
Haber yayını yapan kuruluşlar zaman zaman başka yayın kuruluşlarında yayınlanan haberleri de konu edinir. Bu nedenle ilgili kuruluşun yayınları kayıt altına alınarak görüntü temin edilir. Haberin temel bilgileri de bu yayın sırasında edinilir. Yayınlanan özel bir haber, bu haberlere konu olabileceği gibi, ilgili kuruluşun yayınladığı herhangi bir program da haber değeri taşıyorsa haber olarak değerlendirilebilir.
3.11.5. Açıklama/Beyanat/Basın Toplantısı
Haberlerin büyük bir bölümü de seçkin kişi ve kurumların yaptığı açıklamalara dayanır. Başbakan’ın açıklamaları ya da Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nün hava tahminlerine ilişkin yaptığı yazılı ya da sözlü açıklamalar bu kapsamda değerlendirilebilir. Ancak bu tür haberlerin yine çoğunun ajanslar aracılığı ile duyurulduğunu da göz ardı etmemek gerekir.
3.11.6. Görgü Tanıkları
Uzmanlık gerektirmeyen, sadece olaya tanıklık etmiş kişilerin olay ile ilgili bilgileri basın mensupları ile paylaşmasını açıklar. Bu tür haberler genellikle sıcak gelişmeler ile ilgili olarak ortaya çıkmaktadır.
3.11.7. Gizli Haber Kaynakları
Kanallar bazen haberini yaptıkları olayla ilgili bilgileri edindikleri kişi ya da kurumları gizleme ihtiyacı ister. Genellikle haber metinlerinde kaynağın gizli tutulduğu ifade edilir. Aksi durumlarda ise genel geçer ifadeler kullanılarak haberin kaynağına atıf yapılır. Gizli haber kaynakları ile ilgili olaylarda görüntü kullanımı da sınırlı olur.