RO LE OF THE CHIL HO OD LI FES IN ALI ENA TI ON OF PRO TO GO NIST’S IN NO VELS DE Nİ ZİN ÇA ĞI RI ŞI, AY LAK ADAM, TU TU NA MA YAN LAR
ABS TRACT
The aim of this study is try to put for ward re la ti ons hip bet we en child ho od and prob le ma tic as pects of pro ta go nists in no vels DenizinÇağırışı of Ke mal Bil - ba şar, AylakAdam of Yu suf Atıl gan and Tutunamayanlar of Oğuz Atay. It is se - en that; ob ses si on of pro to go nist’s and va ri ous fa ir, se xu ality prob lems, fat her of hos ti lity and mot her of de vo ti on is re la ted with chil dho od li fe. The events that the se pe op le ex pe ri ed in tho se days had ef fec ted them de eply and had a sig ni fi - cant inf lu en ced on the ir fu tu re. So me of prob le ma tic as pects are be co ming mo - re sig ni fi cant by the help of con si de red psycho analy tic ap pro ach.
Keywords: Denizin Çağırışı, Aylak Adam, Tutunamayanlar, psycho analy tic,
ali ena ti on, child ho od li fe. ÖZET
Bu ça lış ma da Ke mal Bil ba şar’ın DenizinÇağırışı, Yu suf Atıl gan’ın AylakAdam ve Oğuz Atay’ın Tutunamayanlarro man la rın da ki baş ki şi le rin prob lem li yan la - rı ile ço cuk luk dö nem le ri ara sın da ki iliş ki or ta ya kon ma ya ça lı şıl mış tır. Söz ko - nu su ro man lar da ki baş ki şi le rin an ne düş kün lü ğü, ba ba düş man lı ğı, cin sel lik ko - nu sun da ki prob lem li yan la rı ile çe şit li kor ku ve ta kın tı la rı nın ço cuk luk ha yat la -
* Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Söz et ti ği miz ro man lar da ya ban cı laş ma ko nu su nu ele alan di ğer önem li ça lış ma lar için bkz. Ah met
Ok tay, “İki Taş ra lı: Bil ba şar ve Atıl gan’da Ya ban cı laş mış Bi rey Üs tü ne Not lar”, YazkoEdebiyat, nr. 29, Mart 1983, s. 92; Ber na Mo ran, TürkRomanınaEleştirelBirBakış2, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1990, s. 196-237; Ala at tin Ka ra ca, “Çağ daş İn sa nın Bu na lı mı ve Oğuz Atay’ın Hikâye le ri”, MilliEği- tim, Sa yı: 95, Mart 1990, s. 61-66; Ali İh san Kol cu, YusufAtılgan’ınRomanDünyası, To ros lu Ki tap - lı ğı, İs tan bul, 2003, 200 s.; Ay ten Coş ku noğ lu Be ar, “Yu suf Atıl gan’ın Ro man la rın da Ya ban cı laş ma”, TürkDili, Sa yı: 658, Ekim 2006, s. 341-348; Or han Gü dek, “Bir Mu ka ye se De ne me si: ‘Ye ral tın dan Not lar’ ve ‘Ay lak Adam’ Ro man la rın da Mo dern İn sa nın Yal nız lı ğı ve Ya ban cı laş ma sı”, TürkEdebi- yatı, Sa yı: 401, Mart 2007, s. 44-49.
rı ile iliş ki li ol du ğu gö rül mek te dir. Bu ki şi le rin o gün ler de ya şa dı ğı olay lar bi - lin çalt la rın da de rin iz ler bı rak mış ve son ra ki ya şam la rı nı da önem li öl çü de et ki - le miş tir. Bu prob lem li yan la rın bir kıs mı psi ka na li tik yak la şım la ele alın dı ğın da da ha an lam lı ha le gel mek te dir.
Anahtarkelimeler: DenizinÇağırışı, AylakAdam, Tutunamayanlar, psi ka na li -
tik, ya ban cı laş ma, ço cuk luk ha ya tı. ...
“DenizinÇağırışı, AylakAdam ve Tutunamayanlar’da Ya ban cı laş mış Ki şi ler” (ÖmerFarukHuyugüzel’eArmağan, s. 313-337) baş lık lı ya zı mız da Ke mal Bil ba şar, Yu suf Atıl gan ve Oğuz Atay’ın adı ge çen ro man la rı nı ele ala rak bu ro man lar da ki ka - rak ter le rin ya ban cı laş ma sı nı in ce le me ye ça lış mış tık. Bu ça lış ma sı ra sın da söz ko nu - su ki şi le rin ya ban cı laş ma sın da, ço cuk luk ha yat la rı ve ai le vi iliş ki le ri nin de önem li öl çü de et ki li ol du ğu dik ka ti mi zi çek miş ti. Bu du ru mun on la rın psi ko lo ji le ri ne et ki si, kap sam lı bir ko nu ol du ğu için ay rı bir ya zı da ele al ma yı uy gun gör dük.
Söz et ti ği miz ro man lar da ya ban cı laş ma ko nu su çe şit li ça lış ma lar da müs ta kil bi - çim de ele alın mış tır. An cak bu ro man la rı bir ara da ve bir bi riy le kar şı laş tı ra rak de ğer - len di ren bir ça lış ma ya pıl ma mış, ya ban cı laş ma ile ço cuk luk ha yat la rı ara sın da ki iliş - ki de de tay lı bir şe kil de in ce len me miş tir. Biz bu ça lış ma mız da bu nu yap ma ya ça lı şa - ca ğız1.
Söz ko nu su ki şi le rin ço cuk luk ha yat la rı ile olan iliş ki le rin den söz eder ken za - man za man psi ka na li tik eleş ti ri ku ra mı nın ve ri le rin den de fay da la na ca ğız. Fre ud’un bi lin çal tıy la il gi li ça lış ma la rı so nu cu or ta ya çı kan psi ka na li tik eleş ti ri yön te mi, dört ana un su ru ele alır: ese rin ya za rı nı, içe ri ği ni, bi çim sel ya pı sı nı ya da oku ru nu (Eag - le ton, s. 218). Biz bu ra da psi ka na li tik ede bi yat eleş ti ri si ne ese rin içe ri ği ni ve eser de - ki ki şi le rin psi ko lo ji si ni açık la mak ama cıy la baş vu ra ca ğız.
Psi ka na li tik eleş ti ri yön te min de “bi lin çal tı” ya da “bi linç dı şı” kav ram la rı önem li yer tu tar. Çün kü Fre ud’a gö re in san lar top lum ha ya tı na uy mak için bir ta kım is tek le ri ni bas tır mak zo run da ka lır ve ger çek ha yat ta ka vu şa ma dı ğı bu is tek le ri ni bi lin çal tı na iter, bun la rı ha yal kur ma yo luy la el de et me ye ça lı şır lar (Mo ran, 1994: s. 135). Fre ud’a gö - re bü tün in san dav ra nış la rı nın te mel gü dü sü acı dan kaç mak ve haz al mak tır. Oy sa top -
lum bas kı sı, ça lış ma zo run lu lu ğu, geç miş te ya şa dık la rı so nu cu or ta ya çı kan “ger çek lik il ke si”, “haz il ke si”ni bas tı rır; bu da ki şi nin mut suz, hat ta has ta ol ma sı na se bep olur (Eag le ton, s. 189). Ele al dı ğı mız her üç ro man da da baş ki şi le rin bu na lım lı, ta kın tı lı ve prob lem li hal le ri nin te me lin de ai le ha yat la rı nın yat tı ğı gö rül mek te dir. Söz ko nu su ro - man lar da ço cuk lu ğa ait sah ne le rin olum suz ha tı ra lar dan iba ret ol ma sı dik kat çe ki ci dir. Ki şi le rin ço cuk ken ya şa dık la rı, bi lin çal tın da de rin iz ler bı rak mış tır. Bu nu çe şit li çağ rı - şım lar yo luy la sık sık ha tır la dık la rı ço cuk luk anı la rın dan an la ya bi li yo ruz.
Ke mal Bil ba şar’ın DenizinÇağırışı ro ma nı nın baş ki şi si olan Öğ ret men, son beş yı lı nı kü çük bir ka sa ba da çe şit li sı kın tı lar la ge çir miş tir. Bel ki de yir mi beş ya şı na ka - dar ya kın dan ta nı dı ğı ve di ya log kur du ğu tek ka dı nın an ne si ol ma sı do la yı sıy la ona çok düş kün dür ve ro man bo yun ca on dan pek çok kez söz eder. An ne si ni ve ço cuk lu - ğu nun hu zur lu gün le ri ni sık sık ha tır lar:
Ço cuk lu ğu mun yağ mur lu, fır tı na lı ge ce le rin de, an ne min göğ sü ne em ni yet le sı ğın dı ğı mı ve mı şıl mı şıl uyu du ğu mu ni çin ha tır lı yo rum? (Bil ba şar, 1943: s. 117).
Çe şit li kor ku la rı ona ha ya tı ze hir et ti ğin de yi ne an ne si ak lı na ge lir:
İçim de hiç bir şüp he nin göl ge si bu lun ma yan o ço cuk luk gün le rin de bir an ne şef ka ti nin te sel li si ne sa hip ol mak ve şim di en ka ran lık ız dı rap gün le rim de yal nız kal mak, bir an ne eli nin ok şa yı şın dan bi le mah rum bu lun mak ne te cel liy di. (Bil ba şar, 1943: s. 26). Bu du ru mun tu haf lı ğı nın ken di si de far kın da dır:
Ge ce nin ya rı sın dan son ra, baş ka la rı nın da imi saa det le ri ni kıs ka nan ve ih ti yar ana sı nın di zin de ya ta ma dı ğı için ban yo oda sı na ka pa na rak ağ la yan bu dün ya da kaç adam bu lu na - bi lir di? (Bil ba şar, 1943: s. 26).
Ço ğal tı la bi le cek bu gi bi ör nek ler de Öğ ret men’in her sı kın tı lı du rum da an ne si ni dü şün dü ğü ve be ra ber ol du ğu ka dın lar da an ne si ne has özel lik le ri ha tır la dı ğı ya da ara dı ğı gö rül mek te dir.
Yu suf Atıl gan’ın AylakAdam ro ma nı nın baş ki şi si C.’de de an ne ve tey ze ye aşı - rı düş kün lük söz ko nu su dur. An ne si, C. bir ya şın day ken öl müş tür; bu se bep le o, an - ne si ne da ir faz la bir şey ha tır la maz. Bil di ği tek şey an ne si nin gü zel, ma vi göz le ri ol - du ğu dur, bu nu da tey ze sin den öğ ren miş tir. C. ma vi göz lü ka dın lar dan hoş lan ma se - be bi nin bu ol du ğu nu dü şü nür. An ne si nin ölü mün den son ra C.’yi tey ze si bü yüt müş - tür. C. onu “kıs kanç, ben cil bir sev giy le” sev di ği ni söy ler. Hep onun la yal nız kal mak is ter, bu du ru mu bo zan her ke se, özel lik le de ba ba sı na çok kı zar. Ba ba sı nın ev de ol - du ğu gün le ri “azap” ola rak gö rür. Öğ ret men’in hu zu ru ara dı ğın da an ne si nin göğ sün - de ya da di zin de yat tı ğı za man la rı ha tır la ma sı gi bi C. de tey ze si nin ku ca ğı nı, onun ko ku su nu unu ta maz. Ha ya tı bo yun ca o ko ku yu, o ku ca ğın ra hat lı ğı nı, hu zu ru nu arar. “Şa şı ka dın” ola rak söz et ti ği bir ha yat ka dı nı, çe şit li çağ rı şım lar la ona tey ze si ni ha - tır la tır. O ka dı nı gör dü ğü za man lar da âde ta tey ze si nin ko ku su nu du yar; onun di zin -
de yat tı ğı hu zur lu gün le re gi der. Yi ne ko ku yo luy la ge len bir di ğer çağ rı şım ise sev - gi li si Ay şe ile ye mek yer ken olur. Ye me ğin ko ku su ona kü çük ken tey ze siy le baş ba şa ye dik le ri ye mek le ri ha tır la tır.
Her ne ka dar “Hu zu ru nu ya şa dı ğı gün de bu la ma yan in sa na kur tu luş yok” de se de C. sık sık ço cuk luk anı la rı nı dü şü nür. Za man za man ço cuk lu ğu nun geç ti ği ma hal - le ye gi der, otur duk la rı evin önün den ge çer. Hat ta gün ler ce ta kip et ti ği ve ta nış mak için uy gun za man ve mekânı kol la dı ğı Gü ler ad lı kız la ilk kez ko nuş mak için seç ti - ği yer de ço cuk ken tey ze si nin ku ca ğın da ol du ğu hu zur lu gün le ri ha tır la tan so kak tır. Kı sa ca sı o, bir lik te ol du ğu bü tün ka dın lar da an ne si nin ye ri ne koy du ğu tey ze si nin ya - nın da ol du ğu za man lar da ki mut lu lu ğu arar.
Söz ko nu su iki ro man da ki an ne-ço cuk di ya lo ğu nu Oi di pus komp lek si ne gö re yo rum la ya bi li riz. Bu na gö re an ne be de nin den ay rı lan er kek ço cuk, ha ya tı nı ona ulaş - ma ha ya liy le ge çi rir. Bu na ula şa ma ya ca ğı nı an la yın ca ye ri ne baş ka şey ler koy ma ya ça lı şır, ken di si ni boş luk ta his se der, ki şi sel bü tün lü ğü nü sağ la mak ta zor la nır. Çün kü bu son suz öz le mi gi de re bi le cek hiç bir şey yok tur (Eag le ton, s. 206-207). Er kek, an - ne siy le il gi li duy gu la rı nı bi lin çal tı na iter ve bu duy gu lar fark lı şe kil ler de bi linç dü - ze yi ne çık ma ya ça lı şır. Bu nun la baş ede bi len ler nor mal bir ha yat sü rer, an ne ha ya li - ne bağ lı ka lan lar da ise ba zı ruh sal has ta lık lar gö rü lür (Kap lan, 1997: s. 491).
Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar’ın da ise Se lim’in an ne si ne de ğil, an ne si nin ona çok düş kün ol du ğu nu gö rü rüz. Se lim, an ne si nin ken di si ne olan il gi sin den –bi raz da ser ze niş le– sık sık söz eder:
On ye di ya şı ma ka dar be ni yı ka dı; bü tün im ti han lar dan ön ce, sa bah la ra ka dar an lat tı ğım ders le ri din le di. Yal nız ba şı ma ça lış ma alış kan lı ğı edi ne me dim bir tür lü. Ruh dok tor la rı da bu sa tır la rı oku sa lar, bil giç bir ta vır la pis pis sı rı tır lar. (Atay, 1997: s. 635).
Se lim’in prob lem li bir ço cuk luk ha ya tı ol muş tur. Bir yer de Se lim şöy le der:
“Çocukluğumuhatırlıyorum:Yaşamadığımçocukluğumu.” (Atay, 1997: s. 644). Bir
baş ka yer de bir ar ka da şı Se lim’in in ti ha rın dan söz et ti ği bir mek tup ta şun la rı söy ler: Se lim de be nim gi bi muz da rip bir ruh tu. Be nim gi bi ka pa lı bir ço cuk luk dev re si ge çir di - ği için çev re siy le uyu şa maz ve be nim gi bi bu bo zu cu çev re ye bü yük tep ki ler gös te rir di. (Atay, 1997: s. 421).
Bu nun la bir lik te yi ne de Se lim tıp kı Öğ ret men ve C. gi bi ço cuk luk gün le ri ni öz - ler:
Dün ya ya bir da ha ge li şin de
Ço cuk ve kor ku suz ya şa mak is ter sü rek li.
Bü yü mek, yal nız tu tu nan la ra ge rek li. (Atay, 1997: s. 124)
Bir baş ka dik kat çe ki ci du rum ise her üç ro man da da baş ki şi le rin ba ba la rı nı bir ta kın tı ha li ne ge tir miş ol ma la rı dır. DenizinÇağırışı’nda Öğ ret men, da ha son ra ay rın -
tı lı şe kil de söz ede ce ği miz gi bi, çe şit li kor ku la rı nın kay na ğı ola rak gör dü ğü için, za - yıf bir ki şi lik ol du ğu için, in ti har et ti ği için ba ba sın dan nef ret eder. En bü yük kor ku - su ona ben ze mek tir.
AylakAdam’da C. de ba ba sın dan nef ret eder. Nef re ti nin se bep le rin den bi ri C.’nin
çok sev di ği, hiç kim sey le pay laş mak is te me di ği tey ze si ile ba ba sı ara sın da bir iliş ki ol du ğu nu öğ ren me si dir. C. he nüz bu iliş ki yi öğ ren me miş ken bi le ba ba sı nı sev mez, onun iş ten eve gel me si ni hiç is te mez. O ka dar ki eve gel di ği ak şam lar içi nin ka rar dı - ğı nı, gel me di ği ak şam lar da iş tah la ye me ği ni ye di ği ni söy ler. Bu nun se be bi tey ze si ni pay laş mak is te me me si dir. Bu üzün tü sü nü yıl lar son ra şu cüm le le riy le ifa de eder:
He men her ge ce ba bam eve gi rer gir mez be ni, tey zem le oy na dı ğım oyun lar dan, ma sal la - rın mut lu lu ğun dan ayı rır dı. ‘Ço cu ğu ya tır!’ der di. Bü yük se vinç ler den bü yük ke der le re bir den ge çi şi öğ re ni yor dum. Çün kü onun ku ca ğın day ken ba ba mın var lı ğı nı unut muş olur dum. Ya tak ta, be ni on dan ayır ma sın da ki hak sız lı ğı dü şü nür düm. (Atıl gan, s. 178-9). Çap kın bir adam olan ba ba sı nın ma ce ra la rı sa de ce C.’nin tey ze siy le sı nır lı kal -