Varlıkların kötüye kullanımı çok ender de olsa işletme yönetimi tarafından da gerçekleştirilmektedir. Yönetimin yetki gücü ve kontrolleri kolaylıkla aşabilmesi ve sahtekarlıkları iyi gizleyebilmesi gibi nedenlere bağlı olarak, zimmete geçirilen tutarlar çok önemli meblağlara ulaşabilir. Yapılan araştırmalara göre, tepe yönetim çalışanları tarafından gerçekleştirilen yiyicilik, zimmete para geçirme, rüşvet alma gibi yolsuzlukların sayısının az olmasına karşın, tutarlar diğer çalışanlar tarafından gerçekleştirilen yolsuzluk tutarları toplamından yaklaşık üç kat daha fazla çıkmıştır (Güredin, 2007: 135). Bunun için bir işletme çalışanını hile yapmaya sevk eden dürtüleri bir nokta ile sınırlamak yanlış yapılmasına neden olmaktadır. Çünkü, bir insanı
hile olayı kaçınılmaz bir hale gelmektedir. Hile üçgenindeki unsuları ateş, benzin ve oksijene benzetildiğinde nasıl bunlar bir araya geldiğinde yangın ve patlama olma ihtimalî yüksek olacaktır. Đşte bu noktada hile üçgeninde yer alan üç unsur bir araya gelmedikçe, hile eylemi de kolay kolay gerçekleşmeyecektir.
Donald R. Cressey’in geliştirmiş olduğu “hile üçgeni” teorisine göre, hilenin temel üç bileşeni bulunmaktadır. Bunlar baskı, fırsat ve haklı göstermedir ve bu üç bileşen aynı anda bir araya gelmedikçe hilenin ortaya çıkması da zorlaşmaktadır (Bozkurt, 2009: 111; Demirci, 1998: 98).
Şekil 1: Hile Üçgeni
Aşağıda yer alan başlıklarda hile üçgeni teorisine göre hilenin ortaya çıkmasında varolması gereken üç unsur olan baskı, fırsat ve haklı gösterme kavramları incelenecektir.
1.5.1. Baskı veya Motivasyon (Saik) Unsuru
Hile, çalışanı etkisine alan bir dürtü ile ortaya çıkmaktadır. Bu baskı kişinin iç dünyasından kaynaklanabileceği gibi, dışarıdan yapılan bir baskı ve motivasyonla da ortaya çıkabilmektedir. Dolayısıyla kişiyi hile yapmaya iten çeşitli psikolojik ve motivasyona dayalı davranış biçimleri olduğunu söylemek mümkündür (Bozkurt, 2009: 113; Gürbüz, 1990: 67).
Aşağıda yer alan başlıklarda kişiyi hile yapmaya götüren baskı türleri ve motivasyon türlerine değinilecektir.
Malî içerikli baskılar: Genellikle, kişinin çeşitli nedenlerle paraya duyduğu ihtiyacın artması sonucu kişiyi hile yapmaya iten baskı türüdür. Malî içerikli baskılar, kısa süre içinde aniden ortaya çıkabileceği gibi orta ve uzun vadede de ortaya çıkabilmektedir. En yaygın olarak görülen malî içerikli baskılar arasında lüks yaşama isteği ve para hırsı, yüksek miktarda kişisel borçlar ve sağlık giderlerini saymak mümkündür (Bozkurt, 2009: 114; Erciyes, Tanç ve Uzay, 2008: 125-136).
Kötü alışkanlıklardan doğan baskılar: Bu grupta sayabileceğimiz baskılar malî içerikli baskılarla da bağlantılıdır. Kişinin kötü alışkanlıkları ortaya zamanla malî içerikli kaygıları çıkarabilmektedir. Örneğin, kumar bağımlılığı zamanla büyük miktarda kişisel borcun oluşmasına neden olabilecek ve kişi bu nedenle hileye yönelebilecektir (Bozkurt, 2009: 115, Gürbüz, 1998: 66).
Đşle ilgili baskılar: Kişinin işle ilgili beklentilerinin karşılanmaması nedeniyle kişinin içine düştüğü duygusal dalgalanmalar da en az malî içerikli baskılar ve kötü alışkanlıklardan doğan baskılar kadar kişiyi hile yapmaya itebilmektedir. Çalışanın işinden memnun olmaması, haksızlığa uğradığını düşünmesi, beklediği terfiyi alamaması, yöneticileri tarafından motive edilmemesi ve ücretinin hak etmiş olduğu ücretten düşük olduğunu düşünmesi kişiyi hile yapmaya itebilmektedir (Bozkurt, 2009: 116).
Psikolojik motivasyon: Kişinin psikolojik olarak çalma ve hile yapma dürtüsüne sahip olması kişiyi doğası gereği hile yapmaya yönlendirebilmektedir. Bu grup baskıda kişi sadece iç dünyası tarafından hile yapmaya itilmektedir (Bozkurt, 2009: 113).
Egoya dayanan motivasyon: Kişi egosunun baskın olması nedeniyle kişisel prestij sağlamak amacıyla hile yapmaya yönelebilmektedir (Bozkurt, 2009: 113).
Đdeolojik motivasyon: Kişiyi hile yapmaya iten bu grup motivasyonda kişi yaptığı hileyi ideolojik nedenlerle yapmaktadır. Kişinin ideolojisi hile yaptığı kişi veya kurumun kurban olduğuna inandıran bir düşünceyle hareket etmektedir (Bozkurt, 2009: 113).
Ekonomik motivasyon: Ekonomik motivasyon ile malî içerikli baskılar hileye sebep olmaları açısından oldukça benzerlik içermektedirler. Ancak, bazı durumlarda
grupta kişi bireysel olarak yüklü bir borca sahip olmasa bile başka sebeplerle ekonomik motivasyon ile hileye yönelebilmektedir (Bozkurt, 2009: 113).
1.5.2. Fırsat Unsuru
Hile üçgeninin diğer önemli ayağını ise fırsat unsuru oluşturmaktadır. Fırsat unsurunda işin doğası gereği her işletmede ortaya çıkabilecek açık kapıların çalışan tarafından kendisine duyulan güveni kötüye kullanarak açık kapıdan içeri girmesi söz konusu olmaktadır. Fırsat unsurunun işletme tarafından alınan önlemlerle en aza indirilmesi mümkündür. Fırsat unsurunun en aza indirilmesinde iç kontrol sisteminin etkinleştirilmesi ve hileye fırsat sağlayan diğer etkenlerin yok edilmesi araç olarak kullanılabilecektir (Bozkurt, 2009: 117).
Aşağıda yer alan başlıklarda iç kontrol sistemi ve hileye fırsat sağlayan etkenler incelenecektir.
1.5.2.1. Đç Kontrol Sistemi
Đşletmelerde olmayan veya zayıf olan iç kontrol sistemi hileye açık kapı bırakan önemli bir unsuru oluşturmaktadır. Üst düzey yöneticilerin bu eksiklikleri bilmesi işletmeler için potansiyel bir tehlike halini alabilmektedir (Bozkurt, 2009: 118).
Tepe yönetimin iç kontrol sisteminin gerekliliğine inanarak çalışanları ile doğru ve etkili iletişim kurmaları, uygun personel politikaları uygulamaları, uygun bir organizasyon yapısı oluşturmaları, iç denetimi etkin hale getirmeleri, muhasebe sistemini etkinleştirmeleri hileye karşı önlem alınmasında büyük önem arzetmektedir. Ayrıca, hilelerin önlenmesinde görevlerin ayrılığı ilkesi de büyük önem taşımaktadır. Yetkilendirme düzeninin sağlıklı hale getirilmesi, işletme faaliyetlerinin bağımsız inceleme ve denetime tabi olması, fiziki koruma ve belge akış düzeninin etkin hale getirilmesi diğer hile önleme araçları arasında sayılabilecektir (Bozkurt, 2009: 120). 1.5.2.2. Hileye Fırsat Sağlayan Diğer Etkenler
Đşletmelerde iç kontrol sistemleri etkin çalışsa dahi çalışanları hile yapmaya yönelten başka unsurlar da bulunmaktadır. Bunların başında, çalışanların zayıf moraliteye sahip olmaları sayılabilir. Đşletmelerin çalışanlarının yaptığı hileler sonucunda cezalandırma yapmaktan kaçınarak sadece işten çıkarma yolunu tercih etmeleri de hileyi ortaya çıkarabilmektedir. Đşletmeler kendi prestijlerinin yara almaması için bu yolu tercih edebilmektedirler. Ancak, kişi yasal ceza almadığı için başka
işletmelerde de hile yapmaya devam edebilmekte ve hileye konu olan tutar hızlı bir şekilde artmaktadır (Bozkurt, 2009: 120; 2000/b: 58-61).
1.5.3. Haklı Gösterme Unsuru
Hileyi yapan kişi yaptığı hileyi haklı nedenlere dayandırma konusunda uzman olduğu için kendisi de bir süre sonra hileyi yapma nedenine içten içe inanmaya ve kendisini haklı göstererek temize çıkmaya çalışmaktadır. Đşletmelerin, çalışanların kendilerini haklı gösterme bahanelerini bilerek en başından bu bahanelerin ortaya çıkmasına neden olabilecek zemini ortadan kaldırmaları, işletmeleri belli ölçüde hileye karşı koruma altına alabilecektir (Bozkurt, 2009: 121).