Genelleştirme 31

Genelleştirme kartografyanın temel konularından biridir. Bildirici ve Uçar, (1996) genelleştirmeyi “Klasik anlamda kartografik genelleştirme, türetme haritaların

elde edilmesi sırasında ortaya çıkan bilgi karmaşıklığının azaltılması, önemsiz bilgilerin atılması, harita objeleri arasındaki belirgin mantıksal ilişkilerin ve estetik kalitenin korunması işlemlerinin bileşkesi” olarak tanımlamışlardır. Genelleştirmenin

amacı kullanıcı gereksinmelerini en iyi biçimde karşılayacak düzeyde kaynak haritadaki bilgi fazlasını yok ederek, kullanıcının türetilen haritada sunulan bilgiye kolaylıkla erişebilmesine dolayısıyla haritanın okunaklılığının artmasına ve estetiğine katkı sağlamaktır.

Veri toplama aşamasında yapılan genelleştirmeye “obje genelleştirmesi”, verinin modellenmesi aşamasında yapılan genelleştirme işlemine “model genelleştirmesi”, modellenen verinin kullanılarak görselleştirilmesi sürecinde yapılan genelleştirmeye ise “kartografik genelleştirme” denir (Kilpelainen, 1997; Bildirici, 2000; Uçar ve ark., 2003). Kartografik genelleştirmeyi etkileyen ve kısıtlayan en önemli faktör ölçektir. Ölçek harita üzerinde objelerin nasıl gösterileceğini doğrudan etkiler. Ölçek değişiminin harita tasarımına etkisi ve haritanın kullanım amacı, harita üzerinde gösterilecek obje sınıflarının ve kartografik objelerin ya da olayların nasıl görselleştirilmeleri gerektiğinin belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardır. Haritalar ne kadar küçük ölçekli çizilirse, o kadar çok genelleştirme işlemlerine maruz kalır (Kreiter, 2002, Doğru, 2009). Robinson ve ark., (1995, s.458) genelleştirmeyi etkileyen faktörleri, haritanın amacı ve kullanım koşulları, ölçek, veri niteliği ve niceliği, grafik gösterim sınırları olarak sıralamıştır.

Haritanın kullanım amacına göre coğrafi veriler; veri niteliği, niceliği, grafik gösterimler de dikkate alınarak genelleştirmede temel işlemlere tabi tutulurlar. Bildirici

(2000) çalışmasında bu temel işlemlerin adlandırılmaları ve sınıflandırılmaları konusunda farklı kaynaklarda (Kowanda, 1991; Hake ve Grunreich, 1994; Robinson ve ark., 1995, s.451) farklı yaklaşımların olduğuna değinmiştir. Hake ve Grünreich’e (1994) göre temel işlemler; basitleştirme, abartma, öteleme, geometrik birleştirme, eleme, kavramsal birleştirme, vurgulamadır.

Genelleştirme temel işlemlerinden sonra elde edilen sonuç üründe, bazı işaret boyutlarının abartılması sonucu artık ölçekli gösterilmediği, okunaklılığın artırılması amacıyla üst üste gelen bazı işaret yerlerinin değiştirildiği görülebilir. Genelleştirmenin sonucunda objenin gösterilmemesi ya da olduğundan farklı gösterilmesi nedeniyle objenin bazı özellikleri ilgili amaç için göz ardı edilebilir.

Öğrenme güçlüklerini azaltmak üzere, haritanın amacı ve ölçeği doğrultusunda sunulacak ortama göre (ekran ya da kâğıt) harita üzerinde gösterilecek ya da gösterilmeyecek objelere ve bu objelerin nasıl işaretleştirilmesi gerektiğine karar verme süreci çocuk haritalarının tasarımı açısından da önemli bir aşamadır. Bu nedenle daha çok küçük ölçekli tematik haritaların yer aldığı eğitime yönelik haritaların tasarımında genelleştirme özenle ve dikkatle yapılması gereken bir işlemdir. Çocuklarda algılama güçlüğü yaratacak, harita okumayı zorlaştıracak gereksiz ayrıntılardan kaçınılmalıdır.

Genelleştirmenin her zaman haritaların algılanmasını kolaylaştırması beklenirken, bazen de algılamayı zorlaştırdığı ve yanlış algılamalara neden olduğu görülür. Yaklaşık 1600 ilköğretim öğrencisinin katıldığı bir çalışmada öğrencilerin yaklaşık yarısı, Yeni Zelanda’da bulunan üç şehrin işaretlerle gösterildiği küçük ölçekli bir haritaya baktıklarında Yeni Zelanda’nın sadece üç tane şehri olduğunu düşünmüşlerdir (Sandford, 1972; Wiegand, 2006, s.53). Sandford (1981) ayrıca okul atlaslarında kentsel alanların genelleştirilmesinin öğrencilerin doğru anlayabileceği düzeyde yapılmadığından algılamayı olumsuz yönde etkilediğini belirtmiştir. Londra’da İngiltere’nin güney kıyısında hayali bir yolculuğu harita üzerinde anlatan öğrenciler, önemli ölçüde yerleşim yerlerini yanlış anlatmışlardır. Haritada, yerleşim merkezlerini temsil eden noktasal işaretlerin yerleşim merkezlerini bir alan olarak yeterince temsil edememesi, öğrencilerde yerleşim merkezlerinin genel yapısı hakkında yanlış bir izlenim oluşturmuştur (Wiegand, 2006, s.53). Burada ölçeğe göre genelleştirme düzeyinin yüksek tutulmasının bir etkisi görülmektedir. Daha deneyimli bir kullanıcı grubunda böyle bir yanlış algılama oluşmayabilirdi. Ayrıca öğrenciler, Çin ve Rusya ya ait küçük ölçekli bir tematik haritada göller ve nehirler gösterilirken, Hindistan’da gösterilmemesi (fazla genelleştirme) nedeniyle, Hindistan’da hiç nehir ve göl yok

sonucuna varmışlardır (Sandford, 1980; Wiegand, 2006 s.53, Myridis ve ark., 2007). Burada da bir haritada farklı bölgelerde farklı genelleştirme düzeyleri uygulanmasının etkisi görülmektedir. Böyle bir sorun haritada kullanılan veri kaynaklarının homojen olmamasından kaynaklanabilir.

Yabancı ülkelerde yer alan harita ve atlaslarda somut işlemler döneminde (7-11 yaş), 7 yaşından itibaren haritaları okuma ve algılama becerisi geliştikçe giderek daha az genelleştirmeye ihtiyaç duyulduğu ve tasarımın buna göre şekillendiği görülmüştür. (A23, A24, A25, A26, A27, A28, A29, URL1). 10-11 ve 12-13 yaş gruplarına göre hazırlanan haritalar genelleştirme açısından farklı tasarlanmalıdır. Çünkü 10-11 yaş döneminde soyut işlemler algılanamayacağından haritalar üzerinden yorum ve analiz yapılamayacağı düşünülür (Bkz. Bölüm 3.1.1). Bu nedenle harita üzerinde farklı konuların işlenmesi gerekmez. İçerik olarak 10-11 yaş grubunun haritalarının daha sade olması gerekir. Konu ile ilişkili analiz ve yorum gerektiren haritalarda (12-13 yaş), 10- 11 yaş grubuna göre üretilen haritalardan daha fazla ayrıntı olması gerekebilir. Soyut kavramlar döneminde haritaların yorumlanabilmesiyle coğrafi olaylar ilişkilendirilebilir. Bu nedenle harita üzerinde birkaç farklı konu işlenebilir, çeşitli pasta ya da bar grafikler gösterilebilir. Farklı özelliklerde altlık haritalar kullanılarak coğrafi olaylar karşılaştırılabilir (A25; A26; URL1). 12-13 yaşta çocukların soyut işlemler dönemine yeni geçmiş olması farklı konular işlenerek üretilecek haritaların tasarımının, soyut işlemler döneminde ileriki yaşlarda olan çocuklara göre daha sade olması beklenir. Konular karmaşa yaratmadan, sadece önemli özellikler vurgulanarak, analiz ve yorumlamayı kolaylaştıracak sade grafikler seçilerek harita üzerine işlenmelidir.