Hukuk kuralları toplumsal düzeni korumaya çalışır. Sosyal düzenin sağlanması için bu kurallara uyulması gerekir. Uyulmaması durumunda ise uymayan bireyin katlanma yükümlülüğünün olması gerekir. Sosyal düzen sağlanması ise bireylere sahip oldukları yükümlülüklerin hatırlatılması ile mümkündür 195.
GÜNDAY, sosyal düzenin de ötesinde “idari düzen” diye adlandırdığı daha özel bir düzenden bahsetmektedir 196. OĞURLU, ise bu düzeni idarenin kamu sağlığı, kamu güvenliği ve ulusal serveti korumakla görevli olduğu alan olarak
190 GÖLCÜKLÜ , “ idari ceza hukuku” , s. 117. 191 DONAY , “ para cezaları “, s. 4.
192 BİLGE, s. 22. 193 ZANOBİNİ, s. 1. 194 AKI, s. 27.
195 OĞURLU , “ idari yaptırım – ceza yaptırımı ayrımı” ,
http://www.jura.uni-sb.de/turkish/YOgurlu.html#fnB12 , ( 10.08.07 ). 196 GÜNDAY Metin, İdare Hukuku, imaj yay. , Ankara 2003, s. 216.
tanımlamaktadır 197. “Sosyal düzenin bir parçası olarak idari düzen” 198 ise ancak idari düzeni bozacak eylemlerin olması durumunda bozulur. Bozulan idari düzenin tekrar sağlanması ise ancak idari yaptırımlar ile mümkündür 199. Bu yaptırımlar idarenin üstlenmiş olduğu görevleri etkili ivedi bir şekilde yerine getirmesi için idareye tanınan bir vasıtadır 200. İdari yaptırımlar idari ihlaller söz konusu olduğu zaman ortaya çıkmaktadır. İdari ihlal ise “idari emir ve yasağı bozan bir fiil” 201 veya “ idarenin emir ve yasaklarını bozan ve idarece cezalandırılabilen eylem”202 olarak tanımlanmaktadır.
İdari yaptırımlar, bir hukuk kuralının uyulmaması durumunda bu uymamanın karşılığı olarak idarece verilen tepkidir. İdare tarafından verilen tepkinin amacı sosyal düzeni veya GÜNDAY ’ın adlandırmasıyla “idari düzeni” korumaktır
203. İdari yaptırımların gerekliliği de bu noktada ortaya çıkar. İdare, kamu
hizmetlerini yerine getirmek, kamu güvenliğini sağlamak adına idari yaptırım uygulama yoluna gidecektir.
İdarenin yaptırım uygulama yetkisi idareye tanınan bir haktır. İdare kamu düzenini sağlamak ve korumak adına idari yaptırım uygulama yoluna gitmektedir. İdari yaptırım uygulama yetkisi anayasa mahkemesinin bir kararında da belirtildiği üzere anayasadan kaynaklanmaktadır. Anayasa mahkemesi sözü geçen kararında anayasanın 38. maddesinde yer alan “idare kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz” hükmünün idareye dolaylı da olsa yaptırım uygulama yetkisini verdiğini belirtmektedir 204. Anayasa mahkemesinin bir diğer
197 OĞURLU, “ idari yaptırımlar ” , s. 33. 198 ÇAĞLAYAN, s. 22.
199 Sosyal düzenin idare eliyle korunması için ise idareye önemli görevler düşmektedir. Anayasa mahkemesi bu husus şu şekilde ifade etmiştir : “… İdarenin hizmetlerini gereği gibi ve ivedilikle
görebilmesi için, yaptırım uygulama yetkilerine gereksinimi vardır. İdare bu yetkilerle, kamu düzeni ve güvenliğini, kamu sağlığını, ulusal servetleri zamanında ve gereği gibi koruyabilir. Bu nedenle, idareye, geniş ve çeşitli yaptırımlar uygulama yetkisi tanınmıştır …”. AYM, E: 2001/225, K:
2002/88, K.T:8.10.2002,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K2002/K2002-88.htm , ( 27.07.07). 200 GÜNDAY, s. 215.
201 GÖLCÜKLÜ, “İdari Ceza Hukuku ”, s.118 ve 121.
202 YÜCE Turhan Tufan, Ceza Hukuku Dersleri, C.1, İzmir 1982, s.26. 203 GÜNDAY, s. 215.
204 AYM, E: 2000/43, K: 2004/60, K.T: 3.5.2004,
kararında açıkça ortaya konulduğu üzere günlük hayatın çeşitliliği nedeniyle idarenin geniş bir yaptırım uygulama yetkisi vardır ; “gelişen, büyüyen, çeşitlenen ve çoğalan toplumsal gereksinmeleri yerinde, zamanında ve etkin bir biçimde karşılayabilmek için çağdaş yönetimlerde idareye geniş ve değişik alanlarda yaptırım yetkileri tanınmaktadır”205.
İdari yaptırımların temel olarak sosyal düzenin bir parçası olan idari düzeni korumayı amaçladığını belirttik. Şimdi ise idari yaptırımların tanımını yapmaya çalışalım. Doktrinde İdari yaptırımlar farklı şekillerde tanımlanmıştır:
ÖZAY,idari yaptırımları “yasaların açıkça yetki verdiği ve yasaklamadığı durumlarda, araya yargı kararı girmeden, idarenin doğrudan doğruya bir işlemi ile ve idare hukukuna özgü usullerle uyguladığı cezalar” olarak tanımlamaktadır 206. Bu adlandırma ise yukarıda açıklandığı gibi terminolojik bakımdan yaptırımların hukukun farklı alanlarına göre ön ekler alarak adlandırılması gerektiği düşüncesiyle uyumludur. Çünkü idari yaptırım tamlaması bu yaptırımların idare tarafından idari usullere uygun olarak öngörülmesinin bir sonucudur. ZANOBINİ ise yaptırımı tatbik sahası ile idarenin vecibelerinin yerine getirilmesinin teminini sağlayan idareye tanınan bir hak olarak tarif etmektedir 207.
Yüksek yargı organları da “idari yaptırım” kavramını tanımlamaya çalışmışlardır. Örneğin Anayasa Mahkemesi verdiği bir kararında öğretiye atıfla idari yaptırımı şu şekilde tanımlamaktadır: “idarenin, bir yargı kararına gerek olmaksızın yasaların açıkça verdiği bir yetkiye dayanarak İdare Hukukuna özgü yöntemlerle, doğrudan doğruya bir işlemi ile uyguladığı yaptırımlarla, verdiği cezalara “idarî yaptırım” denir” 208. Anayasa mahkemesine göre idari yaptırımların idare organları eliyle verilmesi ile “ mahkemelerin iş yükünün ve tarafların zaman, emek ve masraf
205 AYM, E: 1996/72, K: 1997/51, K.T: 15.5.1997,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K1997/K1997-51.htm , ( 20.08.07) . 206 ÖZAY, s. 35.
207 ZANAOBİNİ , “idari müeyyideler” , s. 25. 208 AYM, E: 1996/48, K: 1996/41, K.T: 23.10.1996,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K1996/K1996-41.htm ( 12. 07. 07 ). Anayasa mahkemesi verdiği bir başka kararında ise hemen hemen aynı tanımı yapmaktadır: “…
idarenin, bir yargı kararına gerek olmaksızın yasaların açıkça verdiği bir yetkiye dayanarak İdare Hukukuna özgü yöntemlerle, doğrudan doğruya uyguladığı yaptırımlara “idarî yaptırım” denilmektedir...”. AYM, E: 2000/43, K: 2004/60, K.T: 13.5.2004,
kaybının azalması amaçlanmaktadır 209. Uyuşmazlık mahkemesi ise idari yaptırımı “… kanunun öngördüğü bir cezanın idarenin bir organı eliyle uygulanabilmesi” olarak tanımlamaktadır 210.
Belirtmek gerekir ki tanımlarda dikkati çeken husus özellikle yaptırımı uygulayan makamın ve usulün belirtilmiş olmasıdır. Bu vurgunun amacının idari yaptırımlar ile cezai yaptırımlar arasındaki usul farklılığını ortaya koymaktır 211. Tanımlarda dikkati çeken diğer bir husus ise idari yaptırımların “ceza” olmadığı vurgusudur. Ancak Avrupa insan hakları mahkemesi son dönemde verdiği kararlar ile idari yaptırımları sözleşmenin 6. maddesi çerçevesinde ceza alanı içine sokma eğilimindedir 212.