Yenikapı Mevlevîhânesi mutfağına tahsîs edilen Balıkesir Karesi Sancağı Yakub Karyesi’nde bulunan arazilerin tasarruf sahipleri çeşitli sebeplerden ötürü bu haklarını devretmek zorunda kalmışlardır.46 Bu devir işlemlerinde bahse konu arazinin sınırları çizilirdi.47 Senede konu olan tarlanın sınırlarında bulunan tarlalar sahiplerinin isimleri belirtilerek tarlanın hududu belirlenirdi. Tarlaların sahiplerine verilen isimleri onların bilinen, kolaylıkla tanınmasını sağlayacak isimlerdi. Bir tarafı Seferoğlu İsmail tarlâsı,48 bir tarafı Çerici Mehmed tarlası,49 bir tarafı Karamanköylü Deli Hasan tarlası,50 bir tarafı Yeniköylü Sağır Ahmed Ağa tarlası,51 bir tarafı Kolukısaoğlu İsmail Ağa tarlası şeklinde hudud belirlenmekteydi. Hududu belirlenen tarlânın neden ferağ-ı takrîr52 edildiğine dair sebep gösterilirdi.53 Tasarruf sahibinin vefat etmesi durumunda tasarruf hakkı varsa çocuklarına intikal ederdi.54 Tasarruf sahibinin çocuksuz vefat etmesi durumunda tasarruf hakkı kardeşlerine belirlenen icar miktarı ile geçmekteydi.55 Vefat eden mutasarrıfın çocukları eğer bu haklarını üzerlerine almak istemezler ise bu durumda yine başkasına ferağ56 edebilirlerdi.57 Vefat dışında tasarruf sahibi kendi rızasıyla da mutasarrıflığını devredebilirdi.58
44
BOA, Sadaret Nazaret ve Devair Evrakı (MKT. NZD.), 252/90 (16 R 1274/1858).
45
BOA, İrade Dahiliye (İD), 415/27447 (24 S 1275/1858); BOA, MKT. NZD., 111/76 (25 R 1276/1859).
46
Neşet Çağatay, “Osmanlı İmparatorluğunda Reâyâ’nın Mîrî arazide toprak tasarrufu ve intikal tarzları”, IV. Türk Tarih Kongresi : kongreye sunulan bildiriler,Türk Tarih Kongresi (IV : 1948
: Ankara), Ankara, TTK Yayınevi, 1952, s. 427-433.
47
Mesela bkz., KMMA, Dosya No, 165/01-28a; KMMA Dosya No, 165/01-29a.
48
KMMA Dosya No, 165/01-01a.
49
KMMA Dosya No, 165/01-02a.
50
KMMA Dosya No, 165/01-03a.
51
KMMA Dosya No, 165/01-05a.
52
Ferağ-ı takrîr kullanımı için bkz., KMMA Dosya No, 165/01-35a.
53
KMMA Dosya No, 165/01-29a.
54
KMMA Dosya No, 165/01-04a.
55
KMMA Dosya No, 165/01-13a.
56
Ali Bardakoğlu, “Ferağ”, DİA, C.XII, s. 351-354.
57
Mesela bkz., KMMA Dosya No, 165/01-17a.
58
64 Balıkesir evkâf müdürünün onayı ile yeni tasarruf sahibine devir yapılırdı.59 Ferağ işlemine dair tüm belgelerde Yenikapı Mevlevîhânesi vakfının postnişini ve dönemin Evkâf-ı Hümâyûn Nazırı’nın mühürleri vardır.60
2.3.YENİKAPI
MEVLEVÎHÂNESİ
VAKFI’NA
AİT
İLMÛHABERLER
Yenikapı Mevlevîhânesi’nin bânisi Malkoç Mehmed Efendi’nin Yenikapı Mevlevîhânesi’ne vakf ettiği menkul ve gayrimenkulleri ile bunlardan istifade tarzını bildirir vakfiyesini Muharrem 1017/1608’de mütevelli Sefer Bey ve vekili Mevlânâ İlyas bin Ali ile Mustafa bin Muhammed ve İbrahim bin Abdullah’ın şahitliği önünde Rumeli Kazaskeri Es’ad İbn Sadettin Efendi’ye tescil ettirmiştir.61 Bu vakfiye de belirtildiği üzere, Malkoç Mehmed Efendi Mevlevîhâne’ye gelir olarak 1 çeşme, 5 su kuyusu, 2 büyük musluk, 1 kahvehâne, 2 ekmek fırını, 1 attâr dükkânı, 1 berber dükkânı, 1 manav dükkânı, 1 bâzarcı dükkânı ve 1 bakkal dükkânı vakfetmiştir.62 Bunlarında yanında Yenikapı içerisinde ve dışında vakfettiği 1 sofa, dergâh içerisindeki sofaya yakın 2 sofa, 1 çeşme, Kızılmaslakta 1 çeşme ve 1 sebil, Evliya Mahallesinde 16 bâb oda ve 2 su kuyusu, Yenikapı dışında 11 bâb oda, 1 dârû’l-kurra ve altında 3 bâb dükkân, Yenibahçe içerisinde 1 kuyu bulunan bostan, Çukurbostan’da 1 havuz ve dolap ile 5 su kuyusu, bostancılar için iki oda, Ayakapı’da 20 oda ve 2 bâb mahzen, Yenikapı dışında 2 oda ve altında 1 ahır, 4 dolap ve kenefi bulunan bostan, Yenikapı içerisinde 2 oda ile altında ayrıca iki oda, 2 kenef, kapısı ve bahçesiyle bulunan birlikte dışında tahtani odası ve 1 ahırı bulunan menzil, Edirnekapı dahilinde 1 bâb ekmek fırını, yanında iki bâb at değirmeni ile 8 bâb oda, 1 işkembeci dükkânı ve ve tahtani odaları, 2 ahır, 5 bâb oda, 3 su kuyusu, Kızılmaslak’ta 1 ekmek fırını, yanında 6 bâb dükkân üstünde 6 bâb oda, 1 kâhvehâne, Edirnekapı dahilinde 1 çeşme, Salma Kulu içerisinde 1 ekmek fırını,
59
Mesela bkz., KMMA, Dosya No, 165/01-12a; KMMA Dosya No, 165/01-15a.
60
Mesela bkz., KMMA, Dosya No, 165/01-13a; KMMA Dosya No, 165/01-17a.
61
Işın, “Yenikapı Mevlevîhânesi’nin İki Vakfiyesi”, s.93.
62
65 üstünde 4 oda, 2 at değirmeni, 1 su kuyusu, Yenikapı içerisinde Melek Hatûb Mahallesinde 2’şer adet bâb tahtani ev vakfedilmiştir.63
Vakıfların en önemli gelir kaynaklarından biri de bilindiği üzere vakfa ait hücre dükkân, menzîl, hamam gibi gayrı menkullerden elde edilen hasılattır. Kira gelirleri iki şekilde tahsil edilmektedir. Birincisi aylık kiralar olarak vakfın aylık tahsil ettiği kiralar (icâre-i muaccele). Vakfın aylık tahsil ettiği kiralar düzenli bir gelir anlamına gelmektedir. Peşin kira ise sözleşmenin herhangi bir sebepten bozulması neticesinde gayrimenkulün yeni kiracıya verilmesi sırasında alınan paradır. İşte bu işlem ilmûhaberler ve tasarruf senedleri ile resmiyet kazanmaktaydı.64 Vakfedilen gayrimenkullerin mutasarrıfları vefat etmeleri ve çeşitli sebeplerden dolayı tasarruf haklarını devretme işlemleri sırasında kendilerine resmi belge olarak ilmûhaber65 verilmekteydi.66 İlmûhaberlerde bu gayrımenkullerin tasarruf sahiplerinin gayrimüslim olabildikleri görülmektedir.67 Bu kişilerin Devlet-i ‘Aliyye teb‘âsından olduklarına dair kendi millet temsilcileri tarafından mühürlenmiş ilmûhaberler de verilmekteydi.68 Bu ilmûhaberlerde kişilerin oturdukları mekân belirtilerek ilmûhaberin veriliş amacı açıklanırdı.69 1298/1882 tarihinde Mevlevîhâne dükkânlarından alınan vergileri 2. Belediye Muhasebe Dairesi tahsil etmiştir.70
Vakıf kayıtlarında önemli yeri olan ilmûhaberlerin veriliş şartlarında düzenlemeler olduğu anlaşılmaktadır. Defter-i Hakâni Nezâreti’nin 2. Dairesi tarafından 1317/1901 tarihinde gönderilen yazıda Defter-i Hakâni Nezâreti’nin mührü ile işlem yapılacak varakaların İstanbul’da Defter-i Hakâni veznesinde ,taşralarda ise Defter-i Hakâni memurları tarafından tapu yazışmalarında beş bin akçe
63
a.m., s.94.
64
Mesela bkz., KMMA, Dosya No, 165/03-25a.
65
Bir kararı bildirmek yahut bir husus hakkında bilgi vermek üzere bir daireden diğer daire veya dairelere yazılan belgedir. bkz., Mübahat S.Kütükoğlu, “İlmühaber”, DİA, C.XXII, 151-152.
66
Mesela bkz., KMMA, Dosya No, 165/03-14a; KMMA Dosya No, 165/03-15a; KMMA Dosya No, 165/03-16.
67
Tasarruf sahiplerinin gayrımüslim olmalarına örnek olarak bu vesikayı buraya alıntılamaktayız: “Hâmûş-ı temessükde mestûr Hammâmcı Kıbrîl Veled-i İsvader Hola oğulları vefâten olub mutasarrıf olduğu hâne ve bağçe oğulları Agop ve Haçador zimmîlere ba‘del-intikâl Meshavân Hüsn-i rızâlarıyla sâhib-i evveli Çilingir Metok Veled-i Yovan’a ferâğ-ı takrîr etmeleriyle bi‘t-tevlîye tasarrufuna izin verilüb defter-i vakf-ı şerîfde uhdesinde kayd olduğu iş bu mahalle şerh verildi. Fî 2 Zi‘l-ka’de
68
KMMA, Dosya No, 165/03-05; KMMA, Dosya No, 165/03-15a.
69
KMMA, Dosya No, 165/03-05.
70
66 ile yirmi beş paraya satış olunacağı düzenlemesi getirilmiştir. Usulsüz yapılan ilmûhaberlere kırk parelik pul yapıştırılacağı, imam ve muhtarların mühürleriyle iptal edileceği, ait olduğu idareye teslim edileceği, her yirmi paradan bir para alınmaması, mühürsüz ve pulsuz ilmûhaberlerin kabul edilmemesi gerektiği, aksi duruma kalkışanların şiddetli cezalara çarptırılacağı belirtilmiştir.71