Geleneksel Dokusuz Yüzeyler

2.2.1.1.Tepme Keçe

Geleneksel dokusuz yüzeylere bakıldığında tepme keçelerin tarihinin çok eskiye dayandığı ve kullanımının yaygın olduğu görülmektedir. Keçe; yün elyafının ısı, sıcaklık ve basınç ile sıkıştırılmasıyla oluşturulan yüzeydir.

Yün elyafı yapısı itibariyle birbiri üzerine kapanan pul şeklinde hücrelerden oluşmaktadır. Bu hücreler, sert ve boynuzsu yapıdadırlar. Balık pulları veya damdaki kiremitlere benzer görünümdedirler. Yün elyafı tekstil endüstrisinde kullanılan en eski hammadde olmasının yanı sıra özellikleri bakımından diğer liflerde bulunmayan elastikiyet, ısıyı iyi izole edebilme, yüksek absorbisyon ve az ıslanma yeteneği ile yüksek mukavemet, keçeleşme gibi üstün özellikleri olan bir elyaftır.

Yün elyafından elde edilen tepme keçeler; düz ve desenli olmak üzere 2’ye ayrılmaktadır. Düz keçeler; kaplama ve dolgu malzemeleri, çadırlarda kullanılmaktadır. Desenli keçeler ise; yaygı, heybe, eyer gibi birçok kullanım alanına sahiptir desenli keçelerde halı ve kilimlerde kullanılan motifler kullanılmaktadır ve bu motifler genellikle geometrik özellik göstermektedir. Geçmişten günümüze yapımı ve kullanımı devam eden tepme keçelerin ülkemizde başlıca keçe üretim merkezleri; Konya, Afyonkarahisar, Isparta-Yalvaç, İzmir-Tire ve Şanlıurfa’dır (Başer, 1992; Çeliker, 2011: 1864 Ergenekon, 1999: 43; Asangazieva, 2006: 22).

2.2.1.1.1. Tepme Keçe Yapımında Kullanılan Araçlar

Günümüzde tepme keçe yapımında; buhar kazanı, çubuk/sepki, halat, kalıp, kalıpleş, keçe tepme makinesi, makas, su kabı ve süpürge, terazi, yay ve tokmak vb. araçlar kullanılmaktadır. Tepme keçe yapımında kullanılan araçlar aşağıda açıklanmıştır.

Buhar kazanı: Tepme keçecilikte pişirme işlemi hamamda ya da atölye ortamında yapılabilir. Atölye ortamında yapılan pişirme işleminde gerekli olan sıcak suyu ve buharı temin etmek için kullanılan kazandır(Ergenekon, 1999: 6; Begiç, 1999: 16)

Çubuk/ sepki: Yaklaşık 40-45 cm. boyunda genellikle zeytin, nar veya ceviz ağacından yapılan ele veya yelpazeye benzer bir araçtır. Atılmış olan yünün hasır üzerinde yayılmasıyla kullanılır (Ergenekon, 1999: 57; Begiç, 1999:16).

Halat: Tepme işlemlerinde rulo haline getirilmiş olan hasırın ve kalıpleşin açılmasını engellemek için sarılan bir çeşit kalın ipliktir(Ergenekon, 1999: 58; Begiç, 1999:16).

Kalıp: Keçe yüzeylerin elde edilmesinde kullanılan, değişik boyutlarda bulanan hasır örtülerdir (Ergenekon, 1999: 56).

Kalıpleş: Hasırın zarar görmesini engellemek amacıyla kullanılan örtüdür. Çadır bezi vb. kumaşlardan yapılan bu örtüler, hasırın üzerini tamamen kaplayacak şekilde sarılır ve bağlanır (Ergenekon, 1999: 56; Begiç, 1999:16).

Keçe Tepme Makinesi: Yün saçma işlemini izleyen tepme ve pişrime işlemlerinde kullanılan makinedir. Temel görevi elyafın keçeleşmesini sağlamaktır (Ergenekon, 1999: 59).

Makas: genellikle desenli keçelerin yapılmasında, daha önce hazırlanmış renkli keçe parçalarının kesilmesinde kullanılan araçtır (Ergenekon, 1999: 58).

Su Kabı ve Süpürge: Yünün hasır üzerine saçılmasından sonra veya tepme işlemlerinin tekrarlanmasında, keçe yüzeye su serpmek üzere kullanılan kap ile küçük boyutlu süpürgedir (Ergenekon, 1999: 58).

Terazi: tepme keçe yapımında sarf edilecek yünün miktarını saptamak üzere kullanılan araçtır (Ergenekon, 1999: 59).

Yay ve Tokmak: hallaç makinelerinden önce yünün atılması işleminde kullanılan temel araçlardan biridir. Yay, dut ağacı yaş iken “U” biçimine yakın duruma getirilmesi ve iki ucu arasında hayvan bağırsağından yapılan “kiriş” adı verilen bir ipliğin gerilmesi ile elde edilir. Bu aracın annep ağacından yapılmış bir tokmağı vardır.

Tokmak yaya vurulmak suretiyle yünün kabartılması ( atılması ) sağlanır (Ergenekon, 1999: 55; Begiç, 1999:16).

2.2.1.1.2. Tepme Keçe Yapımı

Desenli ve düz olarak üretilmekte olan tepme keçeler, desenli üretimde, desen hazırlama dışında tüm işlemler, düz keçelerde de aynı sırayı izlemektedir. Tepme keçelerde üretim aşamasında desenlendirmenin yapılabilmesi için öncelikle tasarlanan desene uygun renklerde boyanmış elyaflar ince keçe parçaları desene uygun kesilmektedir. Hasır veya kahke bezi üzerine dizilecek motiflerin tutunması için öncelikle su serpilmektedir. Daha sonra bu bez üzerine tasarlanan desene uygun şekilde, kenardan başlanarak yerleştirilen renkli keçelerin üstüne yün serpilmektedir. Kabartılmış olan yünün, desenin üzerine eşit şekilde yerleştirilmesi oldukça önemlidir. Bu işleme “saçma” adı verilmekte ve tüm yüzeye eşit oranda dağılımın sağlanabilmesi ara ara üzerine su serpilerek gerçekleştirilmektedir. Saçma işleminde “çubuk”, “keçeci yabası” veya “sepki” adı verilen parmaklı şekilde yardımcı araçtan yararlanılmakta; yüzey boyunca homojen dağılım sağlanmaktadır. Yün üzerine serpilen aynı zamanda gerekli olan nemi sağlanmaktadır (Akpınarlı ve diğerleri. 2012: 279).

Kabarık haldeki yünler, üstten ve yanlardan hafifçe baskı yapılarak şekillendirilmektedir. Boşluklara boya tabir edilen renkli yünler yerleştirilmekte; üzerine keçenin üst yüzeyini oluşturacak kabartılmış yün atılmaktadır. Bunun üzerine kirli renkli yünler, en üste ise keçe tabanını oluşturacak yünler serpilerek bu aşama tamamlanmaktadır. Tüm yüzey ve kenarlar kontrol edilip düzeltildikten sonra ortaya konan ağaç direk ve hasırla birlikte rulo halinde sarılmakta ve her iki ucu kendir sicimle bağlanarak tepme aşaması için hazır hale getirilmektedir (Akpınarlı, 2008: 16).

Tepme keçe işlemi ayakla yuvarlanarak (tepilerek) veya keçe tepme makinelerinde dövülerek gerçekleştirilmektedir. Yakın tarihe kadar tepme işlemi genellikle elle veya ayakla yapılmaktaydı. Birinci tepme işlemi makinede yaklaşık 40- 45 dakika kadar sürmektedir. İlk tepmeden sonra rulo açılıp “çatkı” adı verilen kenar düzeltme işlemi yapılmaktadır (Ergenekon; 1999: 71).

Tekrar rulo haline getirilerek ikinci tepme işlemine aynı süre ile devam edilmektedir. İkinci tepme işleminden sonra kısmen keçeleşen yüzey, pişirme işlemine tabi tutulmaktadır. Eskiden hamam gibi nemli ortamlarda yapılan bu aşama, atölyelerde makinelerde yapılmaktadır ve 50-80 C arasında değişen sıcaklıkta sabunlu su kullanılmaktadır. Bu işlemde kullanılan sabunlu su miktarı, ürünün boyutlarına ve nemli ortam özelliğine bağlı olarak değişim göstermektedir. Daha sonra rulo haline getirilen ürünün, el ayası yardımıyla önce çekilip geriye itilmesi sonucu pişirme tamamlanmaktadır(Akpınarlı ve diğerleri; 2012; 280).

Hamamda veya atölye ortamında pişirilme işlemi tamamlanan keçeler bünyesinde bulunan sabunun giderilmesi için bol su ile çiğnenerek suretiyle yıkanır. Suyun süzülmesi için 12 saat kadar hamamda ve atölyelerde bekletilir. Suyu süzülen ürünlerden yüzü düzeltilecek olanlar tokaçla düzeltilir. Daha sonra güneşte veya gölgede kurutulur. Tepme keçe ürünleri preseli ve presesiz üretilmektedir. Preseli keçeleri diğerlerinden ayıran fark, yıkama işleminden sonra %20 oranında beyaz tutkal ile işlem görmesidir. Bunun için beyaz tutkal ¼ oranında soğuk su ile inceltildikten sonra ürünün üzerine serpilmekte; tüm yüzeye yayılması sağlamak için pişirme işlemindeki hareketler tekrarlanmaktadır. “tığlama” adı verilen bu işlemden sonra keçe ürünler, tokaçla perdahlandıktan sonra kurutulmaktadır (Ergenekon; 1999: 75).