3. AMPHORALAR
3.8. Gaza Amphoraları
M.S. IV. yüzyıl ve sonrasında Akdeniz ticaretinde en çok kullanılan amphora tipleri içerisinde yer alan bu grup, M.S. I. yüzyıldan M.S. VII. yüzyılın ortalarına kadar üretimi söz konusudur489. Gaza Bölgesi üretimi olarak anılan bu grup, İsrail kıyılarında Caesarea Hipodromu’nda yapılan kazılarda ortaya çıkarılan LR 4 tipi amphoraların kil analizleri sonucunda bu bölgeye ait olduğu görüşü ortaya atılmıştır490. Nitekim aynı bölgede konumlanan Negev’in kuzey kısımlarında yapılan yüzey araştırmaları ve kazılarda LR 4 grubuna ait atık depolarına rastlanılmıştır ve bu sayede bu tip amphoraların bu bölge ve çevresinde üretildiği kanıtlanmıştır491.
M.S. V. yüzyıla gelindiğinde, LR 4 grubu amphoralarda Gazition isimli ünlü şarap yani Gaza Şarabı taşındığı görüşü savunulmaktadır492. Nitekim Elusa ve Sobata yakınlarında ortaya çıkartılan şarap içlikleri493, bu tip amphoralarının içinde şarap taşındığı görüşü ile parelel olmakla beraber ayrıca M.S. V. ve VI. yüzyılda yaşamış yazarlar, Gaza şarabından övgü ile bahsetmiş olmaları da bu görüşü kanıtlar niteliktedir494. Elde edilen veriler her ne kadar şarap taşındığı görüşünü destekler nitelikte de olsa, şarabın yanında susam yağının da taşındığı ortaya çıkartılmıştır495. İhraç edilen bu ürünler sayesinde söz konusu LR 4 amphoraları, Akdeniz’in doğusundan başlayarak496, Batı Karadeniz, Fransa ve İtalya Yarımadasında bulunan merkezlere yoğun olarak ihraç edilmişlerdir497.
LR 4 amphoralarına tipoloji olarak bakıldığında, birden fazla araştırmacı ellerindeki veriler vasıtası ile bazı tipolojiler oluşturmuşlardır. Bu tip amphoraları ilk çalışanlardan olan
488 Reynolds 2010, 98, tab. 6, fig. 7.
489 Şenol 2001, 370.; Ballet 2005, 48.; Alkaç 2013, 115. 490 Riley 1975, 30. 491 Regev 2004, 347-348, fig. 9. 492 Mayerson 1985, 76-78. 493 Mayerson 1985, 77-78, fig. 1-4. 494 Riley 1975, 30. 495 Rothschild-Boros 1981, 86. 496 Regev 2004, 347.
46
Riley498 ise LR 4 ismini kullanmış, Zemer499 ve Pieri’de500 bu amphoraları sınıflandırmış501, Majcherek tarafından ise bu tip amphoralar 4 alt gruba ayrılarak sınıflandırılmıştır502.
Çalışmamızda yer alan LR 4 grupları ise incelenirken Pieri’nin oluşturduğu tipoloji izlenmiştir503. Bu tabloya bakıldığı zaman ise iki ana gruba ayrıldığı görülmekle beraber, Erken örnekler kısa boy, şişkin gövdeye sahip iken daha geç örnekler uzun boy ve boya bağlı olarak torpido bir gövdeye sahiptir. Erken örnekler Tip A Geç örnekler İse Tip B olarak sınıflandırılmış, Tip A’da kenti içinde A1 ve A2 olarak Tip B ise B1, B2 ve B3 olarak sınıflandırılmaya tabi tutulmuştur. Çalışmada yer alan LR 4 grubu amphoralar ise, günümüze kırık olarak koruna gelmiş ve söz konusu grubun A1, A2, B1 ve B3 alt tipleri tespit edilebilmiştir.
3.8.1.1. LR 4 A1 Tipi Amphora
Zemer 53, Class 48 olarak da anılan bu tip amphoralar, yaygın olarak Palestine (Filistin) yani Gaza Bölgesi’nde üretim görmüşlerdir ve muhtemelen şarap taşımaktaydılar504. Dağılım olarak bakıldığında ise Levant Bölgesi, Filistin, Mısır ve Pannonia’nın güney uçlarına yoğun olarak ihraç edildiği ortaya çıkartılmıştır505.
Çalışmamızda tespit edilen bu tip amphoranın, ağzı, kulpları ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Benzer formlu örnekleri, silindirik bir gövde, omuz üzerinde yassı oval kesitli kulplara ve omuzda da yivler mevcut olup kaidenin üzerinde de kalın yivler olduğu görülmekte, bu form geniş gövdesi ve üzeri yivli kalın kulplarıyla LR 4 amphoralarının ilk üretilen grubu içinde yer almaktadır506. Söz konusu amphoraların erken örnekleri M.S. III. yüzyılın ortalarına kadar üretildiği söylenmektedir507.
Bu forma yakın benzerlik gösteren amphoralar, İskenderiye’de yapılan kazılarda ele geçmiş ve kontekstleri yardımı ile M.S. I. – III. yüzyıla tarihlendirilmiştir508. Zemer LR 4 A1 tipi amphorayı M.S. III. ve IV. yüzyıl aralığına509, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan bir diğer örnek ise M.S. I. yüzyıl olarak belirlenmiştir510. Kuzey Sinai’de ele geçen
498 Riley 1975, 25-63.
499 Zemer 1977, 61-66 Pl. XVIII, 49-53.
500 Pieri 1998, 101 fig. 5.; Pieri 2007, 611-625 fig. 8.
501 LR 4 amphoraları hakkında ayrıntılar için bk.; Landgraf 1980, 82-86.. 502 Majcherek 1995, 172. Pl. 3.
503 Pieri 1998, 101. fig. 5.; Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 504 Peacock-Williams 1986, 196.
505 Zemer 1977, 61. fig. 53. 506 Şenol 2009, 257, Env No. T017.
507 Sazanov 2007, 813-814. fig. 5.1.; Şenol 2009, 257. 508 Majcherek 1995, 166-172.
509 Zemer 1977, 61.; Peacock-Williams 1986, 196 510 Şenol 2009, 258. Env. No. T058.
47
örnekler M.S. I. yüzyıldan başlayarak M.S. IV. yüzyıla kadar ki süreci kapsayan yıllar belirlenmiştir511. Çalışmamızda LR 4 A1 tipi olarak belirlediğimiz bu form için ise, belli bir kontekst oluşturmadığında benzerlerinde yola çıkılarak bir tarihleme yapılacak olup, ölçüleri ve profilleri Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde yer alan örnekle yakın benzerliğinden dolayı M.S. I.-II. yüzyıl arasındaki tarihler uygun görülmektedir (Kat. No: 24 - Fig. 32).
3.8.1.2. LR 4 A2 Tipi Amphora
Tüm LR 4 amphoralarında olduğu gibi köken olarak aynı bölgeler yani Gaza Bölgesi olduğu düşünülmektedir. Bu tipe ait amphoralarda da olasılıkla şarap taşınmaktaydı. Söz konusu tipin bulunduğu alanlara bakıldığında ise Gazze, Ascalon, Erez, Ashdod, Gezer, Heletz, Ramat Rahel, İngiltere ve Anadolunun güney kıyıları olup yoğun olarak Doğu Akdeniz’deki merkezlere ihraç edilmiştir512. Roma Dönemi’nde yaygın olarak kullanılan bu form, Gallia'ya M.S. V. yüzyıla kadar ihraç edildiği söylenmektedir513.
Çalışmamızda tespit edilen bu tipe ait amphoranın ağız, kulplar ve gövdeye ait parçalar günümüze kadar ulaşabilmiş, tam form örneklere bakıldığında ise formu; ucu yuvarlak yükseltilmiş ve dar ağız kenarına, üzeri yivli olan omuzun üzerinde kısa oval kesitli kulplar bulunmakta, üzeri yivli alt bölüme doğru daralan silindirik bir gövde ile altı yuvarlatılmış dibe sahip olduğu görülmektedir. Bu tipe ait amphoralar, Pieri’nin oluşturduğu tipolojiye göre LR4 A2 olarak514, Tip 5 olarak515ve Zemer No. 52 olarak da anılmaktadır516.
Benzer formlu örneklere bakıldığı zaman; Qasarweth, Ostracina ve İskenderiye’nin kuzeyinde konumlanan Sinai’de ele geçen örnekler M.S. IV. –V. yüzyıla517, Kom el-Dikka'da M.S. III.- IV. yüzyıla518, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. II. – III. yüzyıllara519, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.S. III. – IV. yüzyıllara520, Knidos Gıyrap Koyu’nda ele geçen benzeri ise M.S. III. – V. yüzyıl arasına tarihlendirilmiştir521. Çalışmamızda yer alan bu tipe ait amphora, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde yer alan benzeri yardımıyla M.S. III.- IV. yüzyıl aralığına tarihlendirilmiştir (Kat. No: 25 - Fig. 33).
511 Regev 2004, 349, 512 Zemer 1977, 61. 513 Şenol 2009, 259.
514 Pieri 1998, 101. fig. 5.; Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 515 Regev 2004, 347. fig. 9.
516 Zemer 1977, 64. Pl. XVIII. 52. 517 Regev 2004, 349.
518 Majcherek 1995, 167.
519 Şenol 2009, 258. Env. no. T076. 520 Alpözen v.d. 1995, 64.
48
3.8.1.3. LR 4 B1 Tipi Amphora
Almagro 54, Kuzmanov XIV ve Cartaga LR 4 amphorası olaraktan pek çok kaynakta karşımıza çıkan bu tip amphoralar522, Doğu Akdeniz başta olmak üzere; özellikle Suriye- Filistin kıyılarında M.S. V. yüzyılın ortalarına tarihlenen tabakalarda yoğun olarak ele geçen bu tip amphoralar, Thasos'ta yapılan kazılarda da ele geçmesi LR 4 B1 tipi amphoraların Kuzey Ege'ye de ihraç edildiğini göstermektedir523. Doğu Akdeniz ve Kuzey Ege dışında, Romanya kıyılarında ve Karadeniz’de Skythia Bölgesi'ndeki merkezlerde ele geçmiştiği belirtilmiştir524. Çalışmamızda tespit edilen LR-4 amphorası, ağız ve kulplar sağlam kalmış olup, gövde ise iki kulp hizasında kırılmış şekilde günümüze kadar ulaşmıştır. Bu amphora form olarak ise, ucu yuvarlatılmış dışa doğru çekilmiş ağız kenarı, çok kısa boyuna, omuz üzerinden başlayan ve gövdeyle birleşen ince oval kesitli oval formda kısa kulplara sahiptir. Benzer örneklere bakılarak ise uzun silindirik bir gövdeye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca kulpların altından başlayarak kaideye doğru inen yivler bulunmaktadır. Bu form özellikleri dikkate alındığında LR 4 amphorası B1 tipi olarak anılan sınıfa girdiği düşünülmektedir525.
Bu formun benzerleri, Pelusium kazılarında ele geçmiş526, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. V. ve VI. yüzyıl arasına527, İçel Müzesi’nde M.S. VI. ve VII. yüzyıl arasına528, Marsilya'daki M.S. VI. yüzyılın sonuna529Silifke Müzesi’nde M.S. VI. yüzyıla tarihlendirilmiştir530. Khersonessos’da M.S. VI. yüzyılın sonuna531, Knidos Ticari Liman Alanı’nda tespit edilen benzeri ise M.S. VI. – VII. yüzyıl arasındaki tarihlere532,Phaselis Güney Limanda Mendireği güneyinde tespit edilen benzer bir form M.S. VI. yüzyıl533, Kekova Adası Kuzey Yerleşim Alanı’nda bulunan bir başka benzeri ise M.S. VI. ve VII. yüzyıl aralığı önerilmiştir534(Kat. No: 26 - Fig. 34).
522 Peacock-Williams 1986, 198. 523 Şenol 2009, 259.
524 Opait 1996, 209. 525 Pieri 2007, fig. 8.
526 Bu formun bir başka benzeri için bk.; Empereur-Picon 1989, 240. fig. 23. 527 Şenol 2009, 259, kat. 97. 528 Şenol-Kerem 2000, 92. 529 Bonifay-Pieri 1995, 112, fig. 9. 63-65. 530 Alkaç 2013, 116, fig. 11. 531 Sazanov 2007, 808, fig. 5. 20. 532 Aslan 2015b, 109-111. fig. 14-15. 533 Orhan 2017, 145. fig.6.
49
3.8.1.4. LR 4 B3 Tipi Amphora
Almagro 54; Augst 60; British (Tintagel) Bvi.; Egloff 182; Gaza amphoraları; Kartaca LR4; Keay LIV; Kuzmanov XIV; Peacock-Wılliams 49; Riley LR 4535 olarak da anılan amphoralarının en geç örneklerini oluşturan bu form, Pieri tarafından LR 4 B3 olarak sınıflandırılmıştır536. Yukarıda anlatıldığı gibi şarap taşıdığı düşünülen bu amphoralar, üretildiği dönemlerden itibaren Akdeniz’in güney ve doğu sahillerinde bulunan merkezlerde ve Gazze’de yoğun olarak ele geçmiş, Avrupa’nın batısı ve Karadeniz’de de sınırlı sayıda tespit edilmiştir.
Çalışmamızda tekil olarak tespit edilen bu tipe ait amphoranın, ağız, kulplar ve gövdenin belli bir bölümü günümüze kadar ulaşmış ve üzeri kekomoza tabakası ile kaplıdır. Form olarak; uzatılmış dar ağız, ovalleşmiş omuz üzerine oturan iki halka şeklinde kulplara dibe doğru daralan torpido gövde ve dibe sivrilen bir forma sahiptir. Kulpların hemen altından başlamak üzere, yer yer kalın yer yer ince yivlere sahiptir537.
Benzerleri; kontekstleri yardımı ile M.S. VII. – VIII. yüzyıl aralığında ait bir tarih önerilmektedir538. Bir başka benzeri Kom el-Dikka’da M.S. VI. yüzyılın sonu olarak tarihlenmiştir539. Tam olarak birebir benzeri olmasa da Caesarea, Ostracina, İskenderiye, Pella, Corinth ve İstanbul’da ele geçen benzerleri ise M.S. VI. yüzyıl sonu VII. yüzyıl başlarına tarihlendirilmiştir540. Çalışmamızdaki söz konusu LR 4 B3 tipi için ise Pieri’nin tipolojisindeki örneklere benzerliğinden dolayı M.S. VII. – VIII. yüzyıl arasında kalan tarihler uygun görülmektedir541(Kat. No: 27 - Fig. 35).
3.9. Kuzey Afrika Bölgesi