3. Güvence Hizmetlerinde Denetim
3.3. Güvence Hizmetlerinde Denetimin Türleri
Güvence hizmetlerinde denetimi farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Fakat denetimi en geniş haliyle sınıflandıracak olursak “…beşli sınıflandırmaya tabi tutulabilir; Uygunluk Denetimi, Performans Denetimi, Mali Denetim, Bilgi Teknolojisi Denetimi, Sistem Denetimi”(İç Denetçilerin Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete, 26226). Fakat literatürde denetim sınıflandırmalarını incelediğimizde amacına, konusuna, özelliğine ve niteliğine göre çeşitli şekillerde de alt birimlere ayırarak sınıflandırmalarda yapıldığı görülmektedir. Bizler çalışmamızda daha kapsayıcı olduğundan “İç Denetçilerin Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” kapsamında değerlendirmesi daha uygun olacaktır. Yoksa denetimi farklı açılardan sınıflandırmak mümkündür (Kebeli, 2012).
3.3.1. Amacına Göre Denetim Türleri
Denetimin hangi amaçla yapılıyor olması nedeniyle bir sınıflandırmada bulunabilmektedir.
Ayrıca denetimin amacı aslında denetimin konusunun ne olduğu sorusunua cevap verebilmekte olup amacına ya da konusuna göre denetim türleri şeklinde bir sınıflandırmada da bulunabileceğidir. Fakat literatür taramalarında denetimin amacına göre bir sınıflandırma belirleniyor olmasından amacına göre bir sınıflandırmada ele almak daha doğru bir sonıuç doğuracaktır. Bu nedenle, amaçlarına göre denetim türlerini; uygunluk denetimi, finansal tablo denetimi ve faaliyet denetimleri şeklinde üçe ayırabilmekteyiz.
3.3.1.1. Finansal Tablo Denetimi
Finansal tablo denetimi, bir işletmenin finansal tablolarının, Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri’ne (GKGMİ) ve muhasebe standartlarına uygun olarak faaliyet sonuçlarının doğru ve güvenilir bir şekilde düzenlenip düzenlenmediği konusunda finansal tablolarının denetiminin gerçekleştirilmesi görüşünün oluşturulmasıdır (Cömert, 2013, s.14). Bu nedenledir ki denetime kapsamında yer alacak finansal tabloların yeterli sayıda kanıt toplanmasına ve elde edilen bu kanıtların bir değerlendirilmeye tabi tutulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
24
Finansal tablo denetimindeki amaç aslında finansal tablolarının yasal mevzuatlara, muhasebenin temel ilke ilkelerine ve muhasebe standartlarına uygun bir şekilde kontrollerinin sağlanıp, tespite konu olanların ortaya konularak, olması gereken sonuçları gösterip göstermediği noktasında bir görüş oluşturmasıdır ve oluşan görüş finansal tablolar denetiminde sistematik bir alanı oluşturmakta olup ilgili finansal tabloların dayanağını teşkil eden kayıt ve belgelerin değerlendirilmesine tabi tutularak, elde edilen bulguların denetim raporuna bağlanması şeklinde olmaktadır (Ergin, 2006).
3.3.1.2. Uygunluk Denetimi
Bir işlemenin finansal işlemlerinin ve işletme faaliyetlerinin yetkili üst makamlar tarafından belirlenmiş olan kurallara, yöntemlere ve mevzuata uygun gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğinin belirlenebilmesi amacıyla yapılan inceleme uygunluk denetimi olarak ifade edilmektedir (Kepekçi, 2000, s.2). Vergi denetmenleri tarafından yapılan denetimler vergi mevzuatları uygunluğuna ve doğruluğuna göre olması nedeniyle uygunluk denetimine örnek verilebilir. Burada asıl sınıflandırmaya tabi olmasının nedeni denetimlerin hangi ölçütlere göre gerçekleştirildiğidir. denetimin uygunluğuna göre sınıflandırmaya tabi olmasını doğurmaktadır. Bu kapsamda uygunluk denetimi ölçütlerini; kanun, yönetmelik ve tüzükler, temel sözleşmeler, üst yönetim prosedür ve uygulamaları, yönetim kurulu kararları, işletme içi yönetmelik ve yönergeler, üçüncü kişilerce yapılan sözleşmeler olarak sıralayabiliriz (Haftacı, 2011, s.6-7).
3.3.1.3. Faaliyet Denetimi
Faaliyet denetimi, bir işletmenin gerçekleştirmekte olduğu faaliyetlerinin etkinliğini ve verimliliğini değerlendirme maksadıyla faaliyetlerinde yer alan yöntemlerin incelenmesini içermektedir (Kepekçi, 2000). Faaliyet denetimleri, işletme etkinliğinin ve işletme performansım ölçülmesinde önemli bir süreci kapsamaktadır (Kavut, 2009). Faaliyet denetimine performans denetimi de denilmektedir (Toroslu, 2012, s.68).
25
3.3.2. Kapsamına Göre Denetim Türleri
Denetimin kapsam olarak sınıflandırılması dört yönlüdür. Bunlar; Zorunlu, İhtiyari, Sürekli ve Özel Denetim’ dir.
3.3.2.1. Zorunlu Denetim
Yasal düzenlemeler ve mevzuatlar açısından yapılması zorunlu olan denetimlerdir. Yapılması zorunlu olduğundan dolayı bu denetimlerin yapılmaması ya da yaptırılmaması neticesinde birtakım yaptırım ve cezai sonuçları doğurmaktadır.
3.3.2.2. İhtiyari Denetim
İhtiyari denetim adından da anlaşılacağı üzere herhangi bir zorunluk çerçevesinde dahil olmayan ve isteğe bağlı olarak gerçekleştirilen denetimlerdir. Başka bir ifadeyle Gündoğdu ihtiyari denetimleri, “Yasal olarak yapılması zorunlu olmayan, işletmenin kendi isteği ile gerçekleştirilen denetimdir.” olarak tanımlamıştır. İşletmelerde yapılan faaliyet denetimi ile iç denetimde ihtiyari denetime örnek olarak verilebilmektedir (Gündoğdu, 2016, s.391).
3.3.2.3. Sürekli Denetim
Sürekli denetim, hisse senetlerinin halka arzı gerçekleştirilmiş şirketlerin, bankaların ya da yatırım amaçlı elde tutulan fonlarının, yıllık olarak finansal tablolarının Genel Kabul Görmüş Muhasebe ve Denetim Standartları göre bağımsız deneticiler tarafından hazırlanması olarak tanımlanmaktadır (Haftacı, 2011, s.11). Sürekli denetimin en belirgin özelliği, tam denetim olarak gerçekleştirilmesidir. Tam denetimden kasıt, mali yılı kapsayacak şekilde mali yılın bitmeden önce denetim sözleşmesinin imzalanması ve denetimi gerçekleştirecek denetçi tarafından makul ve yeterli kanıt toplanabilmesi, denetim standartlarına uygun bir şekilde denetimi gerçekleştirebilmesidir. Sürekli denetimlerde kapsam olarak herhangi bir sınırlamayla karşı karşıya kalınmaması söz konusu değildir. Bu nedenle; sürekli denetimlerde denetim raporunun güvenilirlik seviyesi oldukça yüksek bir seviyeye ulaşabilmektedir (Karacan ve Uygun, 2012, s.38) .
26
3.3.2.4. Özel Denetim
Özel durumlara ilişkin belirli bir amaca hizmet etmesi sebebiyle yapılan denetimlere özel denetim denilmektedir. Örnek olarak, “işletmelerin tasfiye, birleşme, devir, bölünme gibi durumlarda veya halka ilk defa açılacak şirketler için…” (Mert, 2014) verilen hizmetler gösterilebilir.
3.3.3. Statüsüne Göre Denetim Türleri
Statüsüne göre denetim türleri denetimi gerçekleştiren denetçilerin statülerine göre belirlenmektedir ve Bağımsız, Kamu ve İç Denetim olmak üzere üç şekildedir.
3.3.3.1. Bağımsız Denetim
Bağımsız denetim, kurum dışı ve kurumla organik bir bağa sahip olmayan kişiler ve kurumların yaptığı denetime denir. Bu süreç; finansal tabloların, genel geçer muhasebe kavramı, standartları ve ilkelerine uygunluğuyla enformasyonun doğruluğunun ve gerçekçiliğinin sağlanıp sağlanmadığının denetçilerce denetimin şartlarına göre kayıt, defter ve belgeler aracılığıyla incelenerek tespitlerin raporlanmasıdır (Kavut, 2009, s.36).
3.3.3.2. İç Denetim
İç denetim, işletmeye ve işletme yönetimine hizmet etmek amacıyla işletmenin kendi içerisinde kurulmuş bir değerlendirme fonksiyonudur. İç denetim, işletmedeki iç kontrol sisteminin sağlıklı çalışıp çalışmadığı konusunda üst yönetime bilgi sağlamaktadır (Bozkurt, 2015, s.137). İç denetim, işletme faaliyetlerini en iyi şekilde gerçekleştirebilmek için risk, kontrol ve yönetim süreçlerinin etkililiğini arttırmayı hedeflemektedir. Finansal konularda olduğu gibi finansal olmayan konularda da denetimi yapılabilmektedir.
3.3.3.3. Kamu Denetim
Kamu denetimi, görevleri ve yetkileri yasalardan alan, kamu kurumlarında çalışan, denetimde kamu yararını esas alan kişilerce yapılan denetim olarak tanımlanmaktadır (Selimoğlu, 2017, s.14). Kamuya ve özel sektöre yönelik olmaları neticesinde iki tür kamu denetiminden söz edebiliriz. Bu denetimi gerçekleştiren kişilere de kamu denetçisi denilmektedir. Kamu
27
denetimi faaliyetleri kamuda istihdam edilen bu kamu denetçileri aracılığıyla yürütülmektedir.
Yeminli mali müşavirler tarafından gerçekleştirilen vergi denetimlerinide kamu denetimleri olarak sayılmaktadır.