Güney Kuşatmaları

1517 yılında Memlük Devleti’ni ortadan kaldırarak Mısır’a hâkim olan Osmanlılar³²⁷, aynı zamanda bu devlete ait olan Kızıldeniz sahilindeki topraklara da sahip oldular. Osmanlılar Mısır’ın fethiyle karadan Yemen, Nubya (bugünkü Sudan dolayları), Habeşistan (bugünkü Sudan'ın bir kısmı ile Cibuti, Eritre, Etiyopya ve

So-mali), Zengibar gibi ülkelerle, denizden ise Hindistan ile doğrudan temasa geçti³²⁸.

Arap yarımadasının güneybatı kısmında yer alan Yemen, Memlüklüler’e bağlı Çerkez beyleri tarafından idare ediliyordu. Osmanlılar 1517’de Mısır’ı ele geçirdiklerinde Yemen’de Zeydîlerle mücadele halinde olan Memlüklü kumandanı Emir İskender başsız kaldı. Bu dönemde Yavuz Sultan Selim tarafından Mısır’a vali tayin edilen Hayri Bey, Osmanlı’ya tabi olmak şartıyla Emir İskender’i yerinde bıraktı. Böylece Osmanlı Padişahı adına hutbe okundu ve imparatorluk nüfûzu Yemen’e kadar

324

Mehmed bin Mehmed Er-Rûmî, Nuhbetü’t-Tevârih…, (Sağırlı), s. 516-521; Kâtib Çelebi, Fezleke, (Aycibin), s. 371.

325

Topçular Kâtibi, Tarih, c. I, s. 290-292; Naîmâ, Târih, c. I, s. 169-170; Kâtib Çelebi, Fezleke, (Aycibin), s. 369-370; Mehmed bin Mehmed Er-Rûmî, Nuhbetü’t-Tevârih…, (Sağırlı), s. 517-519; Hasan Bey-zâde, Tarih, c. III, s. 627-635; Ayrıca bk. Maria İvanics, “Dönemin Resimlerinde Avusturya Takviye Kuvvetlerinin Kanije’ye Yürüyüşü”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel vdg., Ankara 2002, c. 9, s. 686-694.

326

Örnekler için bk. 5 Numaralı Mühimme Defteri, h. 1023, 1210, 1215, 1462; 6 Numaralı Mühimme Defteri, h. 1371; BOA, MD, nr. 42, s. 200, h. 622.

327

Emecen, Yavuz Sultan Selim.., s. 254-308. 328

33

ulaşmış oldu³²⁹. Bu tarihten sonra Osmanlılar Yemen’deki hâkimiyetlerini gittikçe

güçlendirmeye çalıştılar. Ancak karşılarında sürekli olarak onları uğraştıran yerel bir güç olan Zeydîler bulunmaktaydı. Öyleki, 16. Asır Yemen tarihi adeta Osmanlılar ile Zeydîlerin hâkimiyet mücadelesinden ibarettir. Bu mücadelenin önemli bir kısmı kale muhasaralarında gözlemlenebilir.

Yemen’in önemli şehirlerinden biri olan Taiz, Aden’in 140 km kuzeybatısında

Cebelisabr’ın kuzey eteklerinde deniz seviyesinden 1400 m yükseklikte kurulmuştur³³⁰.

Osmanlılar, buraya hâkim olamadıkları takdirde Yemen’in güney bölgelerini kontrol etmenin zorluğunu ve Sana’ya giden tek yolun Taiz’den geçtiğini görerek, buranın stratejik önemini kavradılar. Birkaz keç ele geçirilmesine rağmen tekrar kaybedilen

Taiz, Üveys Paşa tarafından 1547’de ciddi bir muhasara sonucu zaptedildi³³¹. Daha

sonra Zeydî imamı Mutahhar’ın eline geçen Taiz, 1569’da Özdemiroğlu Osman

Paşa’nın yaptığı kuşatma neticesinde yeniden alındı³³².

Kızıldeniz’den 170 km içeride, 2200 m yükseklikte kurulmuş olan ve bugünkü Yemen’in başkenti olan San‘a, Özdemir Bey’in (sonra Paşa) kısa süreli bir kuşatmasıyla

1547’de ele geçirildi³³³. Zeydîler tarafından zaptedilince, Koca Sinan Paşa eliyle

1569’da tekrar müdahale edilerek geri alındı³³⁴.

Ferhat Paşa’nın Beylerbeyiliği zamanında, Câzân muhasara altına alındı. Askerler metrisler kazıp yerleştiler. Top ateşiyle de sur ve burçlar tahrip edilmeye çalışıldı. Bir müddet sonra açılan gediklerden yapılan umumi hücumla Câzân zaptedildi

(1548)³³⁵. Sonraları elden çıkınca tekrar Osmanlı hâkimiyetine girmesi 1569 yılında

Koca Sinan Paşa’nın harekâtıyla mümkün oldu³³⁶.

Yemen’de gerçekleşen esas fetihler Koca Sinan Paşa’nın serdarlığında özellikle 1569-1570 tarihlerine rastlar. Sinan Paşa bu dönemde seri şekilde çok sayıda kaleyi kuşatmış ve hemen hepsini fethetmiştir. Öyle ki, bir kayda göre Sinan Paşa Yemen

329

Hulusî Yavuz, Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi (923-1012/1517-1604), c. I, Ankara 2003, s. LXXVIII.

330

İdris Bostan, “Taiz”, DİA, c. XXXIX, s. 448. 331

Yavuz, a.g.e., c. I, s. XCVIII; Bostan, “Taiz”, s. 449 . 332

Sadettin Baştürk, Telhîsü’l-Berkul Yemânî/Ahbârü’l-Yemânî (Tahlil ve Metin), Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2010, s. 181; Yavuz, a.g.e., c. I, s. CXL; Bostan, “Taiz”, s. 449. 333

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 95; Yavuz, a.g.e., c. I, s. C, (Özdemir Bey’in fetihnamesi için bk. s. CII-CIV); Mustafa L. Bilge, “San‘a”, DİA, c. XXXVI, s. 88-89.

334

Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. II, s. 491-499; Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 273-274; Seyyid Lokmân, Zübdetü’t-Tevârîh, Türk-İslam Eserleri Müzesi, nr. 1973, vr. 81b-82a; Mehmed bin Mehmed Er-Rûmî, Nuhbetü’t-Tevârih…, (Sağırlı), s. 296-297; Önal, a.g.t., s. 297-298.

335

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 100; Yavuz, a.g.e., c. I, s. CVII. 336

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 189-191; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. I, s. 218-219; Önal, a.g.t., s. 285.

34

harekâtında 200’den fazla kale zaptetmişti³³⁷. Bu yoğun fütuhatından dolayı Koca Sinan

Paşa kaynaklarda “Yemen Fatihi” unvanıyla anılmaktadır. Sinan Paşa’nın mezkûr harekâtında şimdiye kadar ifade edilenlerden başka Kahiriyye (Kahire), Ta‘ker, Bahrâna, Hubbü’l-Arûs, Beytü’l-İzz, Hacerü’z-Zekateyn, Habb ve Kevkeban kaleleri de ele geçirilmiştir. Bunlardan bazılarının muhasaraları konumuz açısından oldukça önemlidir.

Kahire/Kahiriyye Kalesi, Taiz şehrine yakın bir dağ tepesinde bulunuyordu. Yemen Beylerbeyi Özdemir Paşa tarafından kuşatmaya alınmış olmasına rağmen bu konumundan dolayı kale kısa sürede düşürülemedi. Koca Sinan Paşa, bu sıralarda serdar sıfatıyla gelip muhasara yönetimini deruhte etti. Yakındaki Ağber Dağı üstünde bulunan Zeydîler bertaraf edildikten sonra, kale üzerindeki baskı iyice artırıldı. Daha fazla dayanamayacaklarını anlayan müdafiler teslim olmak zorunda kaldılar (Mayıs 1569)³³⁸.

Cible şehrine nazır bir dağ üstünde bulunan Ta‘ker Kalesi, Yemen fütuhatına devam eden Koca Sinan Paşa tarafından kuşatıldı. Kalenin üst kısımlarında metruk olan birkaç kule tespit edildi ve bu kulelere top çıkarılarak kale ateş altına alındı. Bir müddet sonra kaledekiler emân talep ettiler. Müdafilerin bütün silahlarını bırakıp gitmeleri

şartıyla emân istekleri kabul edildi (Haziran 1569)³³⁹. Hemen akabinde Bahrâna

Kalesi’ne doğru yola çıkıldı. Müdafiler kaleyi terk etmeleri üzerine, kale kolayca ele geçirildi ve daha sonra temellerinden yıkıldı³⁴⁰.

Behram Paşa Yemen’e Beylerbeyi olduktan sonra da Koca Sinan Paşa’nın harekâtı devam etti. Bu zamanda Habb Kalesi, Sinan Paşa’nın emriyle Behram Paşa tarafından kuşatıldı. Bir süre serdarın emriyle Habb’ı muhasara eden Behram Paşa, gizlice kaleden kaçıp yanına gelen bir adam marifetiyle kale komutanı Ali bin

Şerefüddin’i zehirle öldürttükten sonra Aralık 1570’de kaleyi emânla fethetti³⁴¹.

Koca Sinan Paşa’nın Yemen harekâtında en dikkat çeken muhasara San‘a yakınındaki Kevkeban Kalesi önlerinde gerçekleşti. Kale, herhangi bir dağ silsilesiyle birleşmeyen zeminden yüksekliği 300 m olan yekpare bir kayadan oluşan Cebelzuhâr

337

Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. II, s. 1247. 338

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 181, 195-201; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. I, s. 229-278; Önal, a.g.t., s. 286-289.

339

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 243-245; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. I, s. 399-412; Seyyid Lokmân, Zübdetü’t-Tevârîh, vr. 81b; Önal, a.g.t., s. 294-295.

340

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 245-247; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. I, s. 419-422; Önal, a.g.t., s. 295.

341

Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 412-423; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. II, s. 1187-1192, 1197-1203; Seyyid Lokmân, Zübdetü’t-Tevârîh, vr. 82a; Mehmed bin Mehmed Er-Rûmî, Nuhbetü’t-Tevârih…, (Sağırlı), s. 300; Önal, a.g.t., s. 314-315.

35

adlı bir dağ üzerinde kurulmuştu ve denizden 2605 m yüksekliğindeydi³⁴². Kevkeban,

bu sarp konumundan dolayı Osmanlı kuvvetlerini oldukça zorladı. Muhasarada kullanılacak toplar büyük zorluklarla, palamarlar yardımıyla bir haftayı aşkın sürede ancak Kevkeban’a çıkartıldı. Kuşatmanın ileri aşamalarında kale önündeki hendeği geçmek için çalışmalar yapıldı. Hendek üzerine bir köprü kurulması düşünüldü. Metriste hazırlanıp hendek üzerine nakledilen bu köprünün bir ucu aşağıya düştü ve kalanı da müdafiler tarafından demir çengellerle hendeğe çekildi. Bunun netice vermediği görülünce hendeği doldurma yoluna gidildi. Müdafiler top ve mancınıklarla Osmanlı askerlerinin buraya ulaşmalarını ve işlerini yapmalarını zorlaştırıyorlardı. Bu durumu aşmak için hendeğe kadar duvar örülüp üstü örtüldü ve askerler bu yolu kullanmaya başladı. Ancak kaledekiler gizli yollardan hendeğe ulaşıp, atılan şeyleri derhal temizlediklerinden bundan da bir sonuç alınamadı. Bu zorluklar yüzünden altı ayı aşan kuşatma nihayet kaledekilerin teslim olmasıyla olumlu neticelendi (Mayıs 1570)³⁴³.

Mısır’ın güneyinde bulunan Nubya, 16. asrın başlarında, Funç Sultanlığı çatısında yaşayan bağımsız şeyhliklerden oluşuyordu. Hadım Süleyman Paşa 1538’deki Hint seferi dönüşünde, Kızıldeniz’deki Kuseyr limanında karaya asker çıkarıp yanında bulunan Özdemir Bey’i (daha sonra Paşa) bu yerlerin alınmasına memur etti. Nil nehri üzerinden bir filoyla güneye inen Özdemir Bey, Funç Devleti’nin nüfuzu altında bulunan İbrim ve Derr gibi bazı kaleleri zaptetti³⁴⁴.

Habeşistan topraklarında da bazı kale muhasaralarının meydana geldiği tespit edilmektedir. Fakat bunlar hakkında detaylı bilgiler elde bulunmamaktadır. Ayrıca Osmanlıların bu topraklarda gerçekleştirdikleri kuşatmaların kahir ekseriyetinin, kendileri tarafından inşa edilmiş ve daha sonra elden çıkmış olan kaleler üzerine olduğu anlaşılmaktadır³⁴⁵.

Osmanlı İparatorluğu’nun Yemen, Funç Sultanlığı ve Habeşistan’dan oluşan güney sınırındaki kara kuşatmalarının incelendiği bu kısımda, özellikle Yemen’de meydana gelen kale muhasaraları, hem sayı hem de kuşatma süreçlerinin farklılıkları bakımından daha fazla ön plana çıkmaktadır. Öyle ki incelenen yüzyılda Yemen’deki

342

Mustafa L. Bilge, “Kevkebân”, DİA, c. XXV, s. 342. 343

Kevkeban muhasarası için bk. Âli Efendi, Telhîsü’l-Berkul Yemânî, (Baştürk), s. 293-398; Rûmûzi, Nâme-i Fütûh-ı Yemen, (Yavuz), c. II, s. 515-1174; Mehmed bin Mehmed Er-Rûmî, Nuhbetü’t-Tevârih…, (SağFütûh-ırlFütûh-ı), s. 297-299; Yavuz, a.g.e., c. I, s. CXLIV-CLIV; Önal, a.g.t., s. 298-312; Yemen’deki kale muhasaraları sonraki dönemlerde de devam etmiştir (BOA, MD, nr. 53, s. 86, h. 234-235).

344

Orhonlu, a.g.e., s. 21-22. 345

36 kale kuşatmalarını eksiksiz takip etmek bile oldukça zordur. Yemen’le birlikte Mısır’ın güneyindeki topraklarda -Funç, Habeş- dahi imparatorluk nüfuzunu hissedecek kale muhasaralarının tespiti konumuz açısından oldukça mühim açılımlara kapı aralamıştır.