Göstergebilimin temel taşı göstergedir. Bir reklam afişi, film, bir şehrin mimari
yapısı, trafik işaretleri, bir fotoğraf, bir resim anlamlı bir bütün oluşturmaktadır. Bu bütünü oluşturan anlamlı birimlerse birer göstergedir. “Bir gösterge kendisinden başka bir şeye gönderme yapan, duyularımızla kavrayabileceğimiz fiziksel bir şeydir ve varlığı kullanıcıların onu bir gösterge olarak kabul etmelerine bağlıdır.”105
Gösterge, sadece gösteren değildir. “Gösterge de iki yönlü gerçeklik söz konusudur. Gösterenler düzlemi, anlatım düzlemini; gösterilenler düzlemiyse içerik düzlemini oluşturur.”106Gösterge, gösteren ve gösterileni bağlayan ortak bir toplamdır. Yani gösterge, fiziksel nesne ile zihinsel kavram arasındaki bağ ve ilişkidir. Bu bağ, toplumun benimseyip, kabul ettiği kurallar, kodlar tarafından oluşturulmakta ve göstergebilimin asıl anlatmak istediği bu kodların açıklanması ve
anlaşılmasıdır. Gösteren ve gösterilen, göstergenin birbiriyle bağlantılı öğeleridir. Gösteren, bir aracıdır. Gösterilene aracılık etmektedir. Gösterilenin anlamının
aktarılmasına aracılık etmektedir. Gösteren anlam aktarmak için bir nesneye, anlamı olan bir şeye ihtiyaç duymaktadır.
“Gösterilen ise göstergeyi kullananın bundan anladığı şeydir. Gösterilen bir nesne değil nesnenin zihinsel bir tasarımıdır. Öküz sözcüğünün gösterileni, hayvanın kendisi değil, onun zihinsel imgesidir.”107
Göstergelerde, hem anlamlı bir bütünlük hem de çeşitlilik olacağı varsayılmaktadır. Bütünlük, temeldeki ilişkiler ağının varlığını; çeşitlilik ise bu
104Seyide Parsa ve Alev Fatoş Parsa, a.g.e., s.91 105Fiske, a.g.e., s.63
106Barthes, Göstergebilimsel Serüven, s.47 107Barthes, Göstergebilimsel Serüven, s.50
ilişkiler ağının değişik gerçekleşme biçimlerini çağrıştırmaktadır. Çeşitlilik olsa da bu çeşitlilik temelde anlamlı bütünlük içerisinde vardır.108 Göstergeler arasındaki ilişki karşıtlık, dizisel ve dizimsel boyutlarda gerçekleşmektedir. Ancak hem karşıtlık ilişkisi hem de dizisel ve dizimsel boyuttaki ilişkiler anlamlı bütünlük içerisinde anlam üretmektedirler. “Göstergeler tek başlarına da bir şeyleri güçlü bir şekilde işaret edebilirler. Ancak iletideki tamamlanmış anlamı oluşturan her zaman göstergelerin toplamıdır.”109 Örneğin bir reklamda yer alan bir vinç, tek başına ağır bir şeyi kaldırmaya yarayan araçtır. Ancak reklamdaki diğer göstergelerle ilişkisi bağlamında sözlük anlamının dışında başka anlamlar içerebilmektedir. Göstergebilimsel açıdan, reklamda yer alan birbirinden bağımsız göstergeler, birbiriyle bağıntıları sonucunda anlam kazanmakta ve reklamın bütüncül anlamını oluşturmaktadır. Reklamdaki anlam, göstergelerin reklamdaki yerleri ve reklamın biçimsel yapısıyla oluşmaktadır.
2.3.1.Ferdinand de Saussure’ün Gösterge Tanımı
Ferdinand de Saussure, kavramla işitim imgesinin birleşimine gösterge demektedir. İşitim imgesi gösteren; insan zihninde oluşan kavram ise gösterilendir. Gösterge ise bu ikisinden oluşan bütündür.110 Saussure, göstergenin kendisine odaklanmaktadır. Ona göre; bir gösterge, gösteren ve gösterilenden oluşmaktadır. Gösterge, anlamı olan bir nesnedir. “Bir gösterge, iki ayrı bileşenden oluşur: bir gösteren ya da bir iletinin alıcısına duyulan konuşulmuş sözcüğün işitmelik imgesi; bir gösterilen ya da gösterenin uyarımından kaynaklanan alıcının usunda oluşan anlam. Bir gösterge üç şeydir: Gösteren gösterilen ve bu ikisinin birliği.”111.
Saussure, göstergenin bir gösteren ve gösterilenden oluştuğuna vurgu
yapmaktadır. İlke olarak da göstergenin rastlantısal doğasını vurgulamaktadır. Gösterenin, gösterilen ile hiçbir doğal ilişkisi yoktur. Göstereni gösterilenle birleştiren bağ nedensizdir. Örneğin, “kardeş” sözcüğü bir göstergedir. “kardeş”, kavramının, kendisine gösterenlik yapan k-a-r-d-e-ş harflerinden oluşan ses
108Rifat, Homo Semioticus, s.21 109Burton, a.g.e., s.40
110Saussure, a.g.e., s.109
111Mark Gottdiener, Postmodern Göstergeler, çev: Erdal Cengiz, Hakan Gür, Arhan Nur, Ankara, İmge Kitabevi, 2005, s.17
40
dizilişiyle hiçbir iç bağıntısı yoktur.112 İlişkiyi belirleyen kullanıcılar arasındaki uzlaşımlar, kurallar ya da anlaşmalardır. Kardeş göstereni ve zihinde oluşturduğu kardeş kavramı arasındaki ilişki uzlaşımsaldır. Ancak gösteren ile gösterilen birbirinden ayrılmazlar. Saussure’e göre “göstergenin doğasının saymacaya dayanması ve nedensiz olması en önemli özelliklerinden biridir.”113
Şekil:1 Saussure’ün gösterge şeması
Kaynak: Ferdinand De Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, s.108, 167
2.3.2. Charles Saunders Peirce’in Gösterge Tanımı
Charles Saunders Peirce, “göstergeyi, göstergenin gönderme yaptığı şeyi ve göstergenin kullanıcılarını bir üçgenin üç köşesi olarak görür. Her köşe diğer ikisiyle yakından ilişkilidir ve ancak diğerleriyle ilişkileri açısından anlaşılabilir.”114 “Gösterim diye adlandırılan usa ideayı taşıyan bir araç; yorumlayan diye adlandırılan göstergeyi yorumlayan başka bir idea; bir de göstergenin karşılık geldiği nesne.”115 Peirce’in, tanımında öne çıkan kavramlar; gösterge, yorumlayan ve nesnedir. Peirce, daha çok gösterge ile nesne ilişkisini incelemektedir.
Charles Saunders Peirece’in göstergelerle ilgili olarak üçlü sınıflandırması önemlidir. Bu sınıflandırmada göstergeler, görüntüsel, belirti ve simge olarak ayrılmaktadır: Görüntüsel Gösterge(İng.Icon); bu göstergelere ikon gösterge de denilmektedir. Belirttiği nesne var olmasa bile kendisini anlamlı kılan özelliği taşıyacak gösterge türüdür. Yani görüntüsel gösterge, belirttiği şeyi doğrudan temsil etmektedir. Bir resim, fotoğraf, desen görüntüsel göstergedir. Görüntüsel gösterge de 112Saussure, a.g.e., ss.109-110 113Gottdiener, a.g.e., s.20 114Fiske, a.g.e., s.63 115Gottdiener, a.g.e., s.22 Kavram İşitim Simgesi Gösterilen Gösteren
gösterge ve belirttiği nesne arasında benzerlik ilişkisi vardır. Belirti gösterge; nesnesi ortadan kalktığında kendisini gösterge yapan özelliğini yitirecek olan ancak yorumlayan bulunmadığında bu özelliğini yitirmeyecek gösterge türüdür. Gösterenle gösterilen arasında nedenli bir bağ bulunmaktadır. Yani belirti dinamik nesnesiyle kurduğu gerçek ilişki gereği bu nesne tarafından belirlenen bir göstergedir. Belirtisel gösterge, varlığına işaret ettiği nesne ile yakınlık ilişkisi içerisindedir. Örneğin; duman bir yerde ateş olduğunu belirtir, insan vücudundaki yüksek ateş bir hastalık belirtisidir. Simge gösterge; simge gösterge, yorumlayanı olmasaydı kendisini gösterge yapan özelliği yitirecek olan göstergedir. Bir simge, insanlar arasında uzlaşmaya dayanan bir göstergedir. Simge ilettiği şeye doğal olarak bağlı değildir. Adaletin simgesi terazidir.116
Tablo:2 Charles Saunders Peirce’in göstergenin üç görünümü
İkon Belirti Simge
…… aracılığı ile
gösterme Benzeyiş Nedensel bağlantılar Uzlaşımlar Örnekler resimler/yontular duman/ateş
belirti/hastalık
Sözcükler sayılar bayraklar
Süreç Görebilme sonuç çıkarma Öğrenme
gerekliliği
Kaynak: Arthur Asa Berger, Kitle İletişiminde Çözümleme Yöntemleri, s.12
Görüntüsel Gösterge
Belirtisel Simge
Gösterge
Şekil:2 C.S. Pierce’in gösterge türleri kategorisi
Kaynak: John Fiske, İletişim Çalışmalarına Giriş, s.72
116Mehmet Rifat, 20. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, 2.Temel Metinler, 2.b., İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2005, ss.118-119
42
2.3.3.Roland Barthes’in Gösterge Tanımı
Roland Barthes’e göre gösterge, bir gösteren ve bir gösterilenden kuruludur. Gösterenler düzlemi, anlatım düzlemini; gösterilenler düzlemi ise içerik düzlemini oluşturmaktadır. Yani göstergenin biçim ve içerikten oluşan yapısını aktarmaktadır.117 “Her göstergebilim iki terim, bir gösterenle bir gösterilen arasında bağıntı varsaydığını anımsatacağım. Bu bağıntı farklı türden nesneleri kapsar, bunun için de bir eşitlik değil, bir denkliktir. Burada bana yalnızca gösterenin gösterileni belirttiğini söyleyen genel dilbilimin tersine, her türlü göstergesel dizgede iki değil, üç farklı terim karşısında bulunduğumu göz önüne almam gerekir, çünkü kavradığım şey, art arda gelen birer terim değil, kendilerini birleştiren bağıntıdır: demek ki, gösteren, gösterilen bir de bu iki terimin çağrışımsal toplamı olan gösterge vardır….”118
Roland Barthes, göstergelerin yan anlamına ağırlık vermektedir. Barthes’e göre gösterge, bir nesneyi adlandırmakta ya da neye gönderme yaptığını açıkça belirtmektedir. Bu, göstergenin düz anlamıdır. Bunun yanında kültürel olarak belirlenmiş yan anlamlara da gönderme yapmaktadır. Göstergenin, gösterileni olan yan anlam, kültürle ilişkilidir, kültürle beslenmektedir ve ideolojiktir. Örneğin “balta” sözcüğü ağaç budamakta kullanılan özel bir aracın düz anlamını verir, ancak bazı kültürlerde, bir insanın bir baltasının olması yüksek bir toplumsal konumu olduğu yan anlamını da taşır.119 Roland Barthes, Saussure’ün dilbilimin, genel göstergeler biliminin bir bölümü olabileceği düşüncesinin aksine göstergebilimin dilbilimin bir bölümü olacağını söylemektedir.