Göller

Türkmenistan sınırları içerisinde 14 aşkın göl bulunmaktadır (Tablo 7). Göller eski Uzboy nehri ve akarsu yataklarının kenarlarında ve doğal çukurlarda oluşmuştur. Göller oluşum bakımından çukurluklarda oluşmuş göller, çöküntü gölleri, akarsu kenarlarında oluşan göller, karstik göller, tektonik kökenli göller, yapay göller olarak sıralanabilir. Çukurluklarda oluşmuş göller daha öncede denizin olduğu ve denizlerin geri çekilmesi

sonrasında oluşmuş göllerdir. Buna Hazar gölünü örnek olarak gösterilebilir. Bu büyük göl eski Sarmat denizinin bir parçasıdır (Şekil 36).

Tablo 7: Türkmenistan’ın başlıca gölleri.

Göllerin adı Toplam alanı

(km²)

Yerleştiği yer

1 Hazar Gölü 380000 Türkmenistan’ın Batısı

2 Türkmen Gölü 3460 Balkan Vilayeti

3 Sarıkamış Gölü 2260 Dashoguz Vilayeti

4 Karaşor 27,5 Halaç Şehri

5 Ketdeşor 26,0 Serdarabat Bölgesi

6 İlcik 4,0 Farap Şehri

7 Çokrak 4,0 Bereket Şehri

8 Daneşir 2,0 Birata Şehri

9 Aybövür 1,6 Türkmenbaşı Şehri

10 Domuzacı 0,5 Bereket Şehri

11 Yasga 0,44 Bereket Şehri

12 Temekçi 0,4 Köroğlu Şehri

13 Karataşlı 0,4 Köroğlu Şehri

14 Ketdegöl 0,25 Köytendağ Şehri

Şekil 36: Neojen devrindeki kara ve denizlerin yerleri, Sarmat Denizi (Pamir 1938, İstanbul Boğazının teşekkülü meselesi makalesinden alınarak düzenlenmiştir). Yerkabuğunda tektonik hareketler sonrasında oluşmuş çöküntü bölgelerinde suyun birikmesi sonrasında göller oluşmaktadır. Bunlar tektonik kökenli göller denilir. Ülkede Sarıkamış ve Yeroylantuz göllerini örnek olarak gösterilebilir.

sonrasında göller oluşur. Bu göller genellikle Eski Kelif Uzboy da, Dövdanda, Deryalıkta, Çasgakda ve Amuderya kenarlarında görmek mümkündür (Durdıkov, 2011).

Türkmenistan’da Türkmen gölü, Sarıkamış gölü ve Yaska gölünün önemi çok büyüktür. Türkmen gölü ülkenin kuzeybatısındaki Karaşor çöküntü bölgesinde yer alır. Bu göle tarım alanlarındaki tuzlu yer altı suların kanallar vasıtasıyla Türkmen gölüne dökülmesi sağlanır. Gölün hacmi 123 km³’dir. Gölün uzunluğu 103 km, genişliği 18,6 km, derinliği 70 m ve 3460 km²’lk bir alana sahiptir. Türkmen gölüne her sene 10 km³ tuzlu su dökülür. 15 Temmuz 2009 senesinde Türkmenistan’ın Cumhurbaşkanı Kurbankulu Berdimuhammedov tarafından açılmıştır. Hatta göl projesi Asrın Projesi olarakta söylenmektedir. Bu Gölet’in oluşturulmasından önce tuzlu sular Karakum çölüne aktırılmakta idi (Şekil 37).

Şekil 37: Türkmen Gölü açılış çalışmalarından bir görünüm

(www.turkmenhabargullugy.com).

Sarıkamış gölü Dashoguz vilayetinde yer alır. Aynı zamanda Orta Asya’nın en büyük tektonik gölüdür. Gölün uzunluğu 150 km, genişliği 90km’dir. Göl derinliğinin yüzeye yakın olduğu yer deniz seviyesinden 40 – 50 m’dir. 1960 senesinde Dashoguz ve Horezm

Vilayetlerinin yer altı tuzlu sularının toplanması sonrasında oluşmuştur. Sarıkamış Gölünün hacmi 59 km³’dir ve 3780 km² bir alana sahiptir (Durdıkov, 2011).

Yasga gölü Türkmenistan’ın batısındaki yerleşmelerin tatlı su ihtiyaçlarını karşılaması açısından büyük önem taşımaktadır. Yasga, batı Uzboy göllerinin en büyüğüdür. Gölün uzunluğu 24 km, genişliği 0,4 km, ortalama derinliği 1,3 m’dir ve en derin noktası 6,4 m’dir. Yüzölçümü 0,44 km², hacmi 0,43 km³’dir. Yıl içerisinde gölün su seviyesi 29 cm değişir (Durdıkov, 2011).

4.2.1. Takır Suları

Takır suları bitkiden yoksun killi bir yapıya sahip olan topraklar üzerinde yağmur sularının birikmesi sonrasında oluşan sulardır. Killi yapıdaki üst tabaka 1 – 2 m kalınlığındadır. Takırlar çöl düzlüklerinde görülür. Ülkede takırların sayısı çoktur ve yüzölçümleri büyüktür (Şekil 39). Takırlar kumul tepelerinin arasında yer alır. Takır suların oluşumu yağışların yağması sonrasında biriken suyla oluşur.

Yeryüzündeki çöl bölgelerinde yaşayan insanla, aynı zamanda türkmen halkı bu takırlar üzerinde biriken suları kullanabilmek için birçok yöntemler geliştirmişleridir. Şimdiye kadar halende kullanılan bu yöntemler kaklar, sardablar ve çırlalardır (Durdıkov, 2011).

Kaklar ilkbaharda yağan yağmur sularını doğal veya insanların yapmış olduğu çukurlarda birikmesi sonrasında oluşan ve oluşturulan doğal göletlerdir. Bu sular ilkbahar yağmuruyla oluşur ve bölgede hayvancılıkla uğraşanların hayvanların su ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için kullanılır. Kaklar mevsimlik sulardır ve en fazla 1,5 – 2 ay çukurda su bulunur daha sonra kurumaktadır. Kaklardaki su miktarı yüzölçümüne bağlı olarak 6 – 30 bin m³ aralığında değişmektedir. Tabanın geçirgenliğini azaltmak maksadı ile çakıl taşları da dökülmektedir.

Sardablar fars dilinde “serdaba” denilen sözcükten gelir serd – soğuk, daba – su sözcüklerinin birleşmesi sonrasında soğuk su anlamına gelir. Sardablar yağmur sularının saklanması için oluşturulmuş üstü kubbe şeklinde kapatılan kuyulardır (Şekil 38). Kubbe şeklinde üzerinin kapatılmasının en büyük nedeni buharlaşmanın olmamasını sağlar. Bu kuyuları buradaki yaşıyan insanlar ve hayvanlar için içme suyu olarak kullanılmaktadır.

300 m³’den 2000 – 3000 m³ aralığında değişir. Merkez Karakum ve Köpet dağı eteklerinde orta çağlardan şimdiye kadar kullanılmakta olan sardablar bulunmaktadır (Durdıkov, 2011).

Şekil 38: Karakum Çölündeki Bir Sardab görünümü (Durdıkov, 2011).

Çırlar, Karakum çölündeki otlak alanlarda yıl içerisinde suyu tutabilmek için Türkmen halkı yer altı sularının üstünde tatlı su tabakaları oluşturmak için yapmışlardır. Bunlar şu şekilde oluşturulmaktadır: takırlar üzerinde birikmiş olan suları çukurlara kazarak yeraltına depolarlar. Takırlar üzerindeki suların kullanılması ve buharlaşma sonrasında kuruması sonrasında bunlar kuyular kazılarak alınırlar. Çırların oluşturulması için belirli şartlara gereksinim duyulmaktadır. Suyun birikmesi için doğal bir yeraltında bir çukurun olması, geçirimli tabakanın olması, çukurun 5 – 30 metre derinliğe sahip olması, yer altı suyun hareketi hızlı olmaması gerekmektedir. Bu şartlar sağlanmadığı takdirde Sardablar kurulur (Durdıkov, 2011).