Basınç ve Rüzgârlar

Türkmenistan’da iklim şartlarının farklı olmasında atmosferdeki hava olayları etkili olmaktadır. Bunu farklı hava akımları ve atmosferdeki olayları etmektedir. Yaz aylarında Türkmenistan’da güneyden gelen Tropikal hava akımlarının etkisiyle, hava sıcaklığı 40 – 46°C kadar yükselmektedir. Kışın kuzeyden gelen polar ve arktik hava akımlarının bölgeye sokulması sonrası hava sıcaklığı 20 – 30°C kadar düşmektedir.

Türkmenistan’ın güney bölgesinde soğuk dönemde arktik hava akımları yıl içerisinde 15 gün, Avrupa polar hava akımları 92 gün, Sibirya polar hava akımı 20 gün, güney Avrupa hava akımı 27 gün, turan polar hava akımı 40 gün ülkede etkilerini sürdürmektedir (Magtımov ve İlamanov, 2015). Bunların yanı sıra ülkede, sıcak hava akımları, dalga hareketleri, Orta Asya’nın kuzeyinde siklon hava akımları da etkili olmaktadır (Şekil 30). Güney Hazar Siklonu ülke sınırlarına güney ve güneybatıdan sokulur. Havanın ülkeye sokulması sonrasında hemen hemen her bölgede karasal veya denizel tropikal havanın etkisi hissedilir. Bunun sonucunda havanın sıcaklığı kışın 5 – 10°C, ilkbahar ve sonbaharda 10 – 20°C kadar yükselmektedir. Yağışlar dağlara ve dağ eteklerinin rüzgârın geldiği yönde çok düşer, rüzgâr yönüne ters kalan bölgelere yağmur az düşmektedir. Güney Murgap Siklonu Tecen ve Murgap nehirleri arasında oluşur. Siklon kuzeyden gelen karasal deniz polar akımı ile karşılaşması sonrası, hava sıcaklığı kışına – 05 – +5°C, yazın +10 – +20°C, sonbaharda +10 – +15°C arasında değişmektedir. Yağmur nehir’in aşağı akımlarına düşer (Tecen ve Murgap deltası).

Yukarı Amuderya Siklonu, Tacikistan sınırları içerisinde oluşur ve ülkenin güneydğusundan sokulur. Amuderya siklonun sokulması sonrasında kışın havanın ısınmasına (+5 – +10°C), yazın hava sıcaklığının yükselmesine (+35 – +40°C) neden olur. Bu hava akımının etkili olduğu sahada ve dönemlerde yağış miktarı azdır.

Kuzeybatı Hava akımı ülke sınırları içerisine batı Kazakistan ve Üstyut platosu üzerinden geçerek ülkeye sokulur ve etkisini sürdürür. Bunun sonucunda ülkede kışın nemli polar ve arktik hava akımlarının oluşmasına neden olur ve kış aylarında havanın sıcaklığı –10 – 15°C’ye kadar düşer (Magtımov ve İlamanov, 2015).

Şekil 30: Kış ve Yaz aylarında Orta Asya da etkili olan hava akımları (Babayev ve

Diğerleri, 2012. Türkmenistanyn Fiziki Geografyasy kitabından alınarak düzenlenmiştir).

Buna bağlı olarak rüzgâr hızı artar ve kuru havanın oluşmasını sağlar. Bunun sonucunda ilkbahar ve sonbaharda ilk ve son don olayları yaşanır. Yıl içerisinde ülkeye düşen yağış miktarının, %18’i kuzeybatı hava akımlarının etkili oduğu dönemlerde düşer.

Bölgede oluşan ılık hava akımları yaz mevsimi hariç diğer mevsimlerde oluşmaktadır. Ancak bu hava olayının tekrarlanma sıklığı %1’dir. Bu sonucunda ülkede ılık ve kuru hava akımları etkili olur. Hava sıcaklığı kışına +10 – +15°C, yazın +25 – +30°C ve sonbaharda +20 – +25°C aralığında değişmektedir. Bu hava olayının oluşmasında en büyük etken ülkeye güneyden sokulan tropikal havadır.

Kuzey soğuk hava akımı Türkmenistan’a Ural dağları, Batı Sibirya düzlüğü ve Kazakistan üzerinden geçerek ülkenin kuzeybatısından sokulmaktadır. Karasal arktik ve karasal polar hava akımlarının etkisi altında kalarak, soğuk ve kuru havalı günlerin sayısı çoğalmaktadır. Bu havanın çok soğuk olduğu dönemlerde kar yağışı yağar ve havanın sıcaklığı -20 – -30°C kadar düşmektedir.

Dalga hareketleri küçük soğuk ve sıcak havanın karşılaştığı bölgelerde ortaya çıkmaktadır. Dalga hareketleri genellikle dağlık bölgelerde etkili olmaktadır. Bunun sonucunda yıl içerisindeki yağmurun %15’i Kopet Dağ eteklerine yağar.

Orta Asya’nın kuzeyinde oluşan siklon yılın her mevsiminde oluşmaktadır. Bunun sonucunda Türkmenistan sınırlarına polar hava akımları sokulur ve kışın havanın soğuk geçmesine neden olmaktadır. Yıl içerisinde kış mevsiminden sonra Karakum çölü üzerine etkisini yitirmesi sonucunda hava sıcaklığı yükselmeye başlar (Magtımov ve İlamanov, 2015).

Sibirya Antisiklonun Güneybatı sınırları: Sibirya Antisiklonu, Sibirya Yüksek Basınç Alanı ya da Asya Yüksek Basınç alanı olarak bilinir. Yılın soğuk aylarında Sibirya’nın kuzeydoğusundan yoğunlaşan yüksek atmosfer basınç sistemi. Altı ay boyunca etkisini gösteren bu sürekli ayrı antisiklon, kıta üzerindeki yere yakın hava katmanlarının bu mevsimde aşırı derecede soğumasından ileri gelir. Yazın geniş Asya kıtasının toprakları ısınınca da yok olur. Genel olarak Alçak kesimlerde egemen olan antisiklon 3000 m’ye kadar olan yükseltilerde etkisini ender olarak gösterir (Erol, 2010).

yarımküredeki en düşük ocak ayı ortalamaları, bu basınç sistemi etkisi altındaki bazı bölgelerde kaydedilir. Ölçme yapılan birçok yerde ocak ayının ortalama sıcaklığı -46°C’den daha düşüktür. Türkmenistan’da kışın açık ve soğuk, yazın sıcak ve kurak geçmesine neden olmaktadır. Bunun sonucunda, yağış oranı azalır (Babayev ve Diğerleri, 2012).

Batı hava akımı: Batı rüzgârları subtropikal yüksek basınçlardan orta enlem alçak basınçlarına esen rüzgârlardır. Yön ve süreklilik bakımından oldukça değişken bir özellik gösterir. Batı rüzgârları bölgesinde batıdan doğuya doğru hareket halinde bulunan akım dalgaları ve özellikle gezici siklon ve antisiklonların önemli bir etkisi vardır. Bu yüzden rüzgârlar bazen doğudan batıya eser veya batı rüzgârları zaman zaman fırtına karakterini kazanır. Batı rüzgârlarını doğuran hava kütleleri nemli olduğundan bu bölgelerde hava genellikle fırtınalı, kapalı, nemli ve yağışlıdır (Erol, 2010). Batı hava akımı ülke sınırları içerisine Atlantik nemli hava akımı şeklinde sokulur. Bunun sonucunda hava sıcaklığı, yazın 25 – 30°C arasında değişmektedir. Yağmurun yıl içerisindeki %30’luk bölümü batı hava akımlarının etkili olduğu zamanlarda düşer (Magtımov ve İlamanov, 2015). Termik Doğuşlu siklon havanın alt katlarında basınç düşük hava sıcaktır. Termik alçak basınç alanlarının yukarı kısımlarında bir yüksek basınç vardır ve izobar yüzeyleri bir kabarıklık gösterir. Onun için kalınlığı az olan termik alçak basınç alanlarına sığ siklonlarda denilir. Böyle siklon alanları aynı zamanda çevrelerine oranla sıcak oldukları için sıcak çekirdekli siklonlarda denilir ( Erol, 2010 ). Hava alçalma hareketini yaparken ısınır ve bağıl nemi azalır. Su buharı yoğunlaşmasının olmadığı bu şartlarda yağış ihtimali ortadan kalkar ( Koşak, 2009 ). Orta Aya, Kuzey Hindistan, Afganistan ve İran sınırları içerisinde oluşur. Yaz aylarında oluşan bu hava akımı, kendisinin kuraklığı, yüksek sıcaklık (40 – 45°C) gibi hava özellikleri ile etkisini göstermektedir. Bunun etkisiyle bölgede sıcak rüzgârlar eser (Magtımov ve İlamanov, 2015).

Sonuç olarak, Türkmenistan sınırları içerisine sokulan ve buna bağlı olarak farklı hava hareketleri sonucunda oluşan sinoptik olayların kendine özgü sıcaklığı ve nemlenme derecesi ile farklılaşmaktadır. Hesaplamalara göre, Köpetdağ’da yıllık yağış miktarının %55,3 soğuk hava akımlarına (kuzeybatı, kuzey, batı hava akımları), %17,1 güney

siklonlarına (güney hazar, murgap, yukarı amuderya siklonları), %14,8 dalga hareketlerine ve %12,7 diğer sinoptik olaylar sonrasında düşer.

Türkmenistan’da iklim özelliklerinden biride kasalık derecesidir. İklimin karasallık derecesi Verhoyansk³ şehrinin hava durumu ile karşılaştırılarak belirlenmektedir. Ülkenin karasallık derecesi farklıdır. Esenkuluda %46, Türkmenbaşıda %48, Aşkabat’ta %57, Repetekte %61, Dashoguzda %62 ve dağlık bölgelerde (Hayrabat 2028m) %39 derecedir. Aynı zamanda Verhoyansk şehrinde karasallık %100’dir (Magtımov ve Ilamanov, 2015).

Yukarıdaki yüzdeliklere bakıldığında, dağlık ve deniz kenarlarında hava ılık, çöl bölgelerinde karasallık derecesinin artış gösterdiği, kış aylarının çok soğuk, yaz aylarının da çok sıcak geçtiği görülmektedir.

3.2.3. Yağış ve Nemlilik