1.2. Frankfurt Okulu’nun Kuruluşu
1.2.3. Frankfurt Okulu’nun Geçirdiği Önemli Dönemler
Frankfurt Okulu’nun tarihi boyunca geçirmiş olduğu önemli dönemler bulunmaktadır. Tom Bottomore Frankfurt Okulu için okul tarihinde farklı dönem ve farklı dönem özelliğinden bahsetmiştir.73
1923-1933 Grünberg’in Müdürlük Yaptığı Dönem
Ekonomi ve toplum tarihçisi olan Grünberg döneminde okul çalışmalarının önemli bir kısmı deneysel anlamda güçlü bir kişiliğe sahip olmuştur. Grünberg okulun açılış bildirisinde, Marksizm düşüncesini toplumsal bir bilim olarak göstermiştir. Yine burada Grünberg materyalist tarih teriminin bir felsefe sistemi olmadığını ve olmayacağını bildirmiştir. Wittfogel’in “Çin’de Ekonomi ve Toplum, Grossman’nın “Birikim Yasası ve Kapitalist Sistemde Çöküş”, Pollock’un “ Sovyetler Birliği’nde Ekonomik Planlama Denemeleri” gibi eserler bu dönemde yapılmış çalışmalardır.74
1933-1950 Arası Sürgün Dönemi
Horkheimer’in müdürlük yaptığı dönemdir. Bu dönemde okul çalışmalarına yön veren, okulun etkinliklerini yöneten bir prensip olarak Yeni- Hegelci eleştirel kuramın ayrıştırıcı görüşlerinin açık bir şekilde belirtildiği dönemdir. Aslında fikir ve araştırmalara yeniden yön verme isteği Horkheimer’in okula müdür olduğu dönemde 1930 yılında başlamıştır. İkinci dönemde çalışma alanı tarih ve ekonomi değil genel olarak felsefe olmuştur. Marcuse ve Adorno’nun okula 1938’de üye oldukları bu
72Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Sevgi Doğan, Ayrıntı Yay., 2014, s.464.
73 Dellaloğlu, Besim. F., Frankfurt Okulu’nun Sanat Anlayışı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Şubat 1994, s.14.
74Bottomore, Tom, Frankfurt Okulu, 1997, s. 9.
26
dönemde okul daha güçlü bir görünüm kazanmıştır. Yine bu dönemde okul psikanalize de sağlam bir şekilde ilgi göstermeye başlamıştır.75
Horkheimer, okulun kurulduğu ilk dönemlerde ön planda olan bir düşünür olmamıştır. Fakat ileryen süreçte okul için etkinliği artmış, yıldızı parlamaya başlamıştır. Frankfurt Okulu’nun ilk döneme göre ilgi alanları Horkheimer döneminde artış göstermiştir. Horkhemimer’in başında bulunduğu bu dönem Frankfurt Okulu’nun en etkili, en başarılı, en fazla çalışma yapılan dönemi olmuştur.76
Bu dönemde Frankfurt Okulu üyesi olan düşünürler netleşmeye başlamıştır.
Bu dönemde öne çıkan düşünürler, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Teodor W.
Adorno, F. Pollock, Walter Benjamin, L. Löwenthal, E. Fromm, F. Neumann, Grosmann, Wittfogel, Borkenau ve Kircheimer olmuşlardır. Bütün bu düşünürler arasından en fazla ön planda olan üyeler Horkheimer, Adorno ve Marcuse olmuştur.77
Bu dönemde Horkheimer “Toplum Felsefesinin Bugünkü Durumu ve Sosyal Araştırma Enstitüsünün Görevi” konulu konuşma metninde Frankfurt Okulu’nun ilgi alanlarının ne olduğunu dile getirmiştir. Bu dönemde Horkheimerle birlikte daha önceki dönemden farklı olarak iyi bir Marksist olmaktan ziyade toplum felsesinin o zamandaki durumu anlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmaları yaparken de belli bir düzen içinde yapılacağı yine Horkheimer’in konuşma metninde vurgulanmıştır.78
Bu dönemde okulun yayın organı olan Grunber Arşivi’nin yayınlanması durdurulmuştur. Onun yerine Zeitschrift für Sozialforschung (Sosyal Araştırmalar Dergisi) yayın hayatına başlamıştır.79
75Bottomore, Tom, Frankfurt Okulu, 1997, ss. 9-10
76 Kızılçelik, Sezgin, Frankfurt Okulu, Anı Yay., Ankara, 2000, s. 17.
77 Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, s. 11.
78 Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Ünsal Oskay, Ara Yay., İstanbul 1989, ss. 48-49.
79 Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, ss. 11-12.
27
1933 yılında Nazilerin iktidara gelmesiyle Frankfurt Okulu bu dönemde Almanya’da sorunlar yaşamıştır. Bu durumun sebebi okulun üyelerinin tamamına yakının Yahudi kökenli olması ve Marksist bir geleneği yansıtan düşünce yapılarında olmalarından kaynaklanmıştır. Frankfurt Okulu Hitler tarafından devlete karşı eğilimler taşıdığı gerkçesiyle kapatılmıştır. Horkheimer İsviçre sınırından geçip İsviçre’ye sığınmıştır. Frankfurt Okulu’na ait olan kütüphaneye devlet tarafından el konulmuştur. Frankfurt Okulu’nun mal varlığı iki yıl öncesinde İsviçre’de muhafaza edilmeye başladığından dolayı mal varlığına herhangi bir zarar gelmemiştir. Böylece Horkheimer Frankfurt Üniversitesi’nden atılan ilk bilim insanı niteliğini almıştır.80
Bu dönemde Almanya’dan tek tek ayrılan okulun üyeleri, ilk olarak Avrupa’da yaşama imkanını araştırmışlardır. Bu sebeple Fransa, İngiltere, İsviçre ve Cenevre’de okulun küçük çapta şubelerini açmışlardır. Fakat bu üklerden gerekli desteği bulamamışlar, Rusya’ya gitmeyi de hiç düşünmemişlerdir. Bu anlamda en iyi tercih olrak ABD’ye gitmeyi uygun bulmuşlardır. Okul 1934 yılında New York’a taşınmıştır.81 Frankfurt Okulu ABD’ de Colombia Üniversitesi’nde Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü olarak yeniden çalışmaya başlamıştır. Daha sonra Amerika’nın savaşa girmesiyle okul yeniden dağıtılmıştır. Frankfurt Okulu için ABD’ de kaldıkları dönem sıkıntılar olmasına rağmen verimli geçmiştir. Horkheimer Akıl Tutulması (1947) ismli eserini ve Adorno ile birlikte kaleme aldıkları Aydınlanmanın Diyalektiği (1947) isimli eserlerini bu süreçte yazmışlardır.82
1950-1970 Arası Enstitünün Yeniden Almanya’ya Dönüşü
Frankfurt Okulu üyeleri hem mülteci olmanın hem de kültürel olarak alışmanın sıkıntılarını yaşamışlardır. İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi ile 1948 yılında Alman hükümetinden sıcak bir teklif alan Horkheimer endişe etmesine
80 Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Ünsal Oskay, Ara Yay., İstanbul 1989, ss. 53-54.
81 Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Ünsal Oskay, Ara Yay., İstanbul 1989, ss. 64-66.
82Koçak, Orhan, Horkheimer ve Frankfurt Okulu, Akıl Tutulması İçin Max Horkeimer, Metis Yay.
4. Baskı, İstanbul, 1998, s. 13.
28
rağmen Almanya’ya geri dönmüştür. Horkheimer 13 Temmuz 1949 yılında 16 yıl öncesinde kapatılan kürsüsünü yeniden düzenlemiştir.83
1950 yılında Frankfurt Okulu Almanya’ya yeniden dönmüş; fakat üyeler ikiye ayrılmıştır. Hem okuldan ayrılanlar olmuş hem de Marcuse, Neumann, Kircheimer, Löwenthal ve Fromm gibi isimler ABD’de kalmışlardır. Frankfurt Okulu 1953 yılında Frankfurt’ta yeniden açılmıştır.84
Frankfurt Okulu bu dönemde kendisini yoğun bir ilginin odağında bulmuştur. Bu ilginin etkisiyle daha önceki süreçlerinde içe kapalı olan yapısından sıyrılmaya başlamıştır. Alman toplum bilim ve felsefesinde söz sahibi olmaya başlamıştır. Sosyal bilimler için bir yol gösterici olmuştur. Sosyal bilimler Eleştirel Teori’den etkilenmişlerdir. Savaş sonrasında Almanya’nın kültürel olarak yeniden canlanmasında topluma körü görevi görmüştür.85 Frankfurt Okulu hem genç bir kuşak yetiştirme isteğinde hem de Nazilerin kötü anılarını yok etmede önmeli şiler başarmışlardır.86
Yine bu dönem yeni sol hareket düşüncesinin ortaya çıkışı ve Marcuse gibi üyelerin ABD’de enstitünün faaliyetlerini yaymaya çalıştıkları en etkin dönem bu dönemdir. Üyelerin Frankfurt’a dönmeleriyle beraber “eleştirel kuram”ın temel fikirleri açık bir şekilde yazılan metinlerde yerini almıştır ve bununla birlikte Frankfurt Okulu Alman toplumunda düşünce olarak önemli bir şekilde etkili olmaya başlamıştır. Daha sonraları hem Avrupa’da hem de okulun önemli üyesi olan Marcuse’nin Amerika’da olması nedeniyle okulun düşünceleri geniş alanlara yayılmaya başlamıştır. Okulun hem siyasal alanda hem de düşünsel alanda en büyük etkiye ulaştığı dönem bu dönem olmuştur. Özellikle de 1960’lı yılların sonlarına doğru radikal öğrenci gruplarının okulun düşüncelerini benimsemesi okulun zirveye taşınmasına sebep olmuştur.87
83 Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Ünsal Oskay, Ara Yay., İstanbul 1989, ss. 53-54.
84 Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, s. 14.
85 Jay, Martin, Diyalektik İmgelem, Çev.: Ünsal Oskay, Ara Yay., İstanbul 1989, ss. 420- 421.
86 Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, s. 14.
87Bottomore, Tom, Frankfurt Okulu, 1997, s. 10.
29
1970’ lerden İtibaren Enstitünün Etkisinin Azalması, Jürgen Habermas Dönemi ve Kapanış
Okulun üyelerinden Adorno’nun 1969, Max Horkheimer’ in 1973 ve Herbert Marcuse’ un 1979 yılında ölmeleriyle okulun etkisi hızla azalmıştır ve bir okul olarak önemini kaybetmeye başlamıştır. Okul bu son döneminde başlangıçta etkilendiği Marksizm kuramından iyice uzaklaşmış olmasına rağmen yine de bazı temel kavramları Marksist olsun olmasın sosyal bilimcilerin eserlerinde yer verilmiştir. Ayrıca Marks’ın düşünceleri yeniden özgün bir biçimde Jürgen Habermas tarafından geliştirilmiştir.88 Yine okulun bu kavramsal döneminde Habermas’ın ileri sürdüğü kavramlarla okul düşünce olarak bir taraftan siyaset ve iktisatla uğraşırken bir taraftan da iletişim ve dile de önem vermeye başlamıştır.
Yine aynı dönemde okul, kapitalist toplumların kendi çıkarları için kulanmış olduğu ekonomik, siyasal ve psikolojik düzenekler olan mekanizmaları incelemiştir.
Habermas hem iktisat hem siyaset, hem iletişim alanında yapmış olduğu yeniliklerle yeni bir dönem başlatsa da okulun bazı çalışma alanlarında okula da bağlı kalmıştır.
Okula bağlılık gösterdiği çalışma alanının başında pozitivizm eleştirisi gelmektedir.
Habermas, Pozitivizm eleştirisi yaparken Adorno ve Horkheimer zamanından farklı olarak dizginleyen ve yeniden oluşumcu bir yol izlemiştir. Bu durumun etkisiyle Habermas, Comte ve Popper’u yakından takip etmiştir.89 Habermas’ın pozitivizm ile ilgili görüşleri hem günümüz sorunları hem de sosyal bilimler için önemli noktada gelişim sağlamasına neden olmuştur. Bu çalışmalar yorum bilimi olan hemeneutik ve pozitivizmi ortak noktada buluşturma çabası olarak da görülebilecek çalışmalardır. Bu çalışmada Habermas bu iki yöntemin arasındaki farklılıkların önüne geçmeye çalışmıştır.90
Frankfurt Okulu en önemli çalışmalarını ve eserlerini 2. ve 3. dönemde vermiş oldukları yaptıkları çalışmlardan anlaşılmaktadır. İlk döneme kuruluş dönemine bakıldığında üyelerinin önemli bir ağırlıkları görülmemektedir. Son
88Bottomore, Tom, Frankfurt Okulu, 1997, s. 11.
89Dellaloğlu, Besim F., Toplumsalın Yeniden Yapılandırılması- Habermas Üzerine Bir Araştırma, Bağlam Yay., İstanbul, 1994, s. 19.
90Giddens, A, Jurgen Habermas, Çev. A. Demirhan, Çağdaş Temel Kuramlar (İç.), Quentin Skinner, Vadi Yay., 2. Baskı, Ankara, 1997, s. 161.
30
döneme bakıldığında ise önemli üyelerinin ölmesi nedeniyle etkileri azalmıştır. Son döneme Adorno’nun yardımcısı olan Jürgen Habermas damga vurmuştur. Son dönemin diğer filozofları ise Alfred Wellmer, Oscar Negt ve Alfred Schmidt olmuşlardır.91
Frankfurt Okulu düşünürleri arasında en fazla ön planda olan üyeler Horkheimer, Adorno ve Marcuse, son dönemde ise Jürgen Habermas olmuştur.92
Habermas 1971 yılında Frankfurt Üniversitesi’nden ayrılmış, Starnberg Enstitüsü’ne geçiş yapmıştır. Habermas’ın Frankfurt Üniversitesi’nden ayrılması ile birlikte Frankfurt Okulu kapanmıştır. Artık bir okul olarak devam etmese de birçok alanda etkisi devam etmiştir.93
91 Dellaloğlu, Besim. F., Frankfurt Okulu’nun Sanat Anlayışı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Şubat 1994, s. 16.
92Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, s. 11.
93Durdu, Zafer, Frankfurt Okulu ve Türk Sosyolojisinde Eleştiri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002, s. 16.
31
Şekil 1.2. Frankfurt Okulu Üyeleri ( Tablo: Eşe GÖK)
32