Ferraş

Sözlükte “bir şeyi yaymak, döşemek” anlamına gelen ve Arapça “ferş” kelimesinden türetilen ferrâş;164 _{cami, mescit ve imaret gibi yerlerin temizliğini ve aynı zamanda halı, kilim}

ve hasırlarını yaymakla sorumlu kişiler için kullanılan bir tabirdir.165 _{İnanç gereği}

ibadethanelerin her zaman temiz ve düzenli olması gerekirdi. Bundan dolayı kazada bulunan yapıların hemen hepsinde ferraş görev yapmıştır. Câmiʻ-i Kebir’deki ferraşlar dört akçe ücret alırken166 _{diğerlerinde ortalama bir akçe almışlardır. Câmiʻ-i Kebir’deki ücretin yüksek}

olmasının sebebi temizlenecek alanın diğer yapılara oranla büyük olması olabilir.

2. Kayyım

“Kıyam” kelimesinden türeyen kayyım,167 _{sözlük anlamı olarak bir işi yerine getiren,}

üstlenen kimse anlamına gelmektedir. Kelime anlamı ise “hâkim tarafından kısıtlı, gaib vb. kişiler adına hukuki tasarrufta bulunmak üzere tayin edilen kimse” olarak geçmektedir.168 _Öte

yandan mütevelli ve caminin temizlik işlerini yapan hademe anlamında da kullanılmıştır.169

Kazada sadece Hâcı Nimetullah Camii’nde kayyım görev yapmıştır. Kayyım olan kişi aynı zamanda ferraştı.170 _{Yani ferraş kaydının devamı niteliğindedir.}

3. Loğkeş

Loğkeş, Türkçe “loğ” ismi ile Farsça “çekmek” anlamı gelen “keş” fiilinden meydana gelen birleşik bir kelimedir. Loğ, toprak damlarda özellikle kışın yağmur ve karlı havalarda damın akıtmasını engellemek ve toprağı sıkıştırmak amacıyla damda gezdirilen silindir şeklinde belirli bir ağırlığı olan taş parçasıdır. Bu loğun her iki tarafında birer oyuk bulunur ve bu oyuklara demir veya ağaçtan yapılan bir kol takılarak damda çekilir. Bu işleme “loğlamak”, bu loğlama işini yapana da “loğkeş” denir.171 _{İklim ve coğrafi nedenlerden dolayı bölgedeki}

yapıların çatısız olması loğkeşlerin Biretüʻl-Fırat’taki vakıf eserlerinde hizmetlerini zorunlu

164 _{Tahsin Yazıcı, Mehmet İpşirli, “Ferraş”, DİA, C. 12, İstanbul 1995, s. 408.} 165 _{Pakalın, Sözlük I, s. 608.}

166 _{VGMA, HD 1098, s. 181; VGMA, HD 1079/2, s. 142.} 167 _{Devellioğlu, a.g.e., s. 573.}

168 _{İsmail Özmel, “Kayyım”, DİA, C. 25, Ankara 2002, s. 107.} 169 _{Pakalın, Sözlük II, s. 22}

170 _{VGMA, HD 1083, s. 201.}

20

hale getirmiştir. Kazada mahkeme, mescit ve cami gibi yapılarda görev yapmışlardır.172 _Yarım

akçe ile iki akçe arasında ücret almışlardır.173 _{Bu görevi Fatma Hatun Camii’nde olduğu gibi}

ücretsiz yapanlar da olmuştur.174 _{En yüksek ücreti ise iki akçe ile Mahmud Paşa Camii’nde}

görevli loğkeş almıştır.175

4. Çeşmedar

Kaynak ve pınar anlamına gelen “çeşme”176 _{ve sonuna geldiği kelimelere “tutan, sahip}

ve mâlik olan” anlamı katan “dâr”177 kelimesinin bir araya gelmesiyle birlikte “çeşmedâr” sözcüğü ortaya çıkmıştır. Kazada bu görevliye dair tek kayıt Mağara Camii’ne aittir. Bu camide görev yapmasının sebebi günümüzde de hala akan su kaynağıyla ilgili olmalıdır. Görevli, akan bu su kaynağının yapının ihtiyaçlarında kullanılması için görev yapmış olmalıdır. Yarım akçe alan görevli çeşmedar, aynı zamanda loğkeş görevini de yürütmüştür.178

5. Suyolcusu

Suyun kaynağından bulunup şehirlerde düzenli akıtılmasına kadar olan bütün faaliyetlerle ilgilen bir meslek dalıdır. Suyollarının yapımı, bakımı, onarımı, korunması ve dağıtılmasıyla ilgili büyün işler bu meslek dalının çalışma alanını oluşturmaktadır.179 _1691-1705

yılları arasında Mahmud Paşa Camii’nde suyolcusu olan görevli180 _{bu tarihten sonra Seyyid}

Hasan ve Câmiʻ-i Kebir’de de görev yapmıştır.181 _{Bu üç caminin suyolcusu olan görevli bir akçe}

ücret almıştır.182 _{Veyis Kethüda inşa ettiği caminin suyolunun ve bu yapının bulunduğu}

mahallenin arızaları için nakit para vakfetmiştir. Düzenli olarak bu işleyişin sağlanması içinde mütevelli ataması yapılmıştır. Mütevelli yapmış olduğu görev karşısında bir akçe ücret almıştır.183 _{Yine Ahmed Bey Camii’nde de suyolcusu ve loğkeş olmadığından 1702 yılında bir}

akçe ile bir görevli atanmıştır.184

172 _{VGMA, HD 1098, s. 179; VGMA, HD 1133, s. 138; VGMA, HD 01133, s. 139.} 173 _{VGMA, HD 1080, s. 64.}

174 _{VGMA, HD 1083, s. 201.} 175 _{VGMA, HD 1080, s. 64.}

176 _{Mustafa Nihan Özön, Küçük Osmanlı Türkçe Sözlük, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1998, s. 134.} 177_{http://www.lugatim.com/s/D%C3%82R (Erişim Tarihi ve Saati: 21.06.2020-10:30)}

178 _{VGMA, HD 1098, s. 180.}

179 _{Abdullah Martal, “Suyolcu”, DİA, C. 38, İstanbul 2010, s. 1.} 180 _{VGMA, HD 1098, s. 179; VGMA, HD 1098, s. 181.} 181 _{VGMA, HD 1083, s. 201; VGMA, HD 1079/2, s. 142.} 182 _{VGMA, HD 1083, s. 201.}

183 _{VGMA, HD 1133, s. 142.} 184 _{VGMA, HD 1098, s. 180.}

21 6. Sucu

Suyolcusunun yanında sucu adlı görevlilerde bulunmaktadır. Bu görevliler yapının çeşme, kuyu ve suyla ilgili diğer ihtiyaçlarını karşılıyor olmalıdır. Mahmud Paşa Camii’nde muallim ve sucu görevini yürüten görevlinin185 _{yanında kuyusu içinde bir sucu görev}

yapmaktaydı.186

7. Abkeş

Farsça su manasına gelen “ab” ve çekmek anlamına gelen “keş” kelimesinin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan abkeş,187 _{vakfın su ihtiyacını karşılamak için kuyudan su çeken ve}

çeşmelerin haznesine su dolduran kişi anlamına gelmektedir.188 _{Kazada sadece Şeyh Müslüm}

Zaviyesi Camii’nde bulunmaktaydı. Bu görevden dolayı bir akçe ücret almışlardı.189

8. Keyyal

Kile ile ölçen kişi anlamına gelen keyyal,190 _{kazada sadece Şeyh Müslüm Zaviyesi}

Vakfı’nda görev yapmıştır. Vakfın mahsulünü ölçmekle görevlendirilmiştir. Görevlinin aldığı ücret tespit edilememiştir.191

185 _{VGMA, HD 1098, s. 179.} 186 _{VGMA, HD 1098, s. 181.} 187 _{Pakalın, Sözlük I, s. 6.} 188 _{Çevrimli, a.g.e., s. 18.} 189 _{VGMA, HD 1075, s. 29.} 190 _{Çevrimli, a.g.e., s. 362.} 191 _{VGMA, HD 1098, s. 180.}

22

İKİNCİ BÖLÜM

KAZA MERKEZİNDE BULUNAN VAKIFLAR A. CAMİLER

Arapça cemʻ kelimesinden türeyen cami, “toplayan, bir araya getiren” anlamına gelmektedir.192 _{İbadethaneler İslam’ın ilk dönemlerinde mescid olarak anılırken daha sonra}

küçük ibadethaneler mescid, cuma ve bayram namazlarının kılındığı büyük yapılar ise cami adıyla anılmaya başlamıştır.193 _{İslam’ın ilk yıllarından itibaren Müslümanların toplanma yerleri}

camiler olmuştur. Sadece ibadet amaçlı değil aynı zamanda hükümet konağı, mahkeme, misafirhane ve eğitim yeri olarak da kullanılmıştır.194