Fazla Çalışma Alacağı

İş Kanunu'na göre fazla çalışma, yer altındaki maden işleri dışında kalan işlerde, haftalık 45 saati aşan çalışmaya denir. Yer altındaki maden işlerinde çalışanlar için ise, haftalık 37,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılır. Denkleştirme kuralı uygulanıyorsa, denkleştirme dönemindeki toplam çalışmanın bir haftaya düşen süresinin, 45 saati aşıp aşmadığına bakılır (Akyiğit, 2016a).

Fazla çalışmanın farklı görünümleri mevcuttur. Fazla çalışmayı olağan fazla çalışma, zorunlu fazla çalışma ve olağanüstü fazla çalışma şeklinde sıralamak mümkündür.

2.4.2.1. Olağan Fazla Çalışma

4857 sayılı İş Kanunu'nun “Fazla Çalışma Ücreti” başlıklı 41. maddesinin birinci fıkrasında, “Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. 63’üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz” ifadesi ile hangi hallerin fazla çalışma sayılacağı ve hangi hallerde fazla çalışma yapılabileceği düzenlemiştir.

55

Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalar esas alınarak belirlenmektedir. Başka bir ölçüt kabul edilmemektedir (Şen, 2013). İş Kanunu 63’üncü madde hükmüne göre, denkleştirme esasının uygulandığı hallerde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi, bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz (Saim Ocak, 2017). Eğer sözleşme ile haftalık 45 saatin altında bir çalışma süresi belirlenmişse, sözleşmede belirlenen süreden fazla yapılan çalışmalar, haftalık 45 saatin altında kalsa bile fazla çalışma sayılacaktır.

İş Kanunu'na göre, fazla çalışma yapılabilmesinin birtakım koşulları mevcuttur. Bunlardan ilki, fazla çalışmayı gerektirecek ihtiyaç ve nedenlerin var olmasıdır. Kanun'da, ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerin varlığı halinde fazla çalışma yapılabileceği belirtilmiştir. Fakat bu genel ve soyut nitelikteki ifadelerden, her halükarda fazla çalışma yapılabileceği sonucu çıkarılmaktadır (Şen, 2013).

İkinci koşul, İş Kanunu'nun 41. maddesinin yedinci fıkrasına göre işçinin onayının alınmasıdır. Kanun metninde "fazla saatlerle çalışmak" ibaresi kullanıldığından, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma hallerinin her ikisi için de işçinin onayının alınması gerekmektedir (Şen, 2013). Zorunlu haller ve olağanüstü durumlar dışındaki fazla çalışmalar için her yılbaşında yazılı olarak işçinin onayı alınmalıdır (Şen, 2013). Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasında, "Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir" hükmü getirilerek, onayın verilmesi ve geri alınmasına ilişkin usul belirlenmiştir. Fakat onay vermeme durumunun dürüstlük kuralına aykırı olmaması gerekmektedir (Saim Ocak, 2017). Ayrıca zorunlu ve olağanüstü fazla çalışmalarda yasal koşullara uymak kaydıyla, onay şartı aranmadan fazla çalışma yaptırılabilir.

Üçüncü koşul, yasal sürelerin aşılmamasıdır. İş Kanunu 41. maddesinin 8. fıkrasına göre, normal fazla çalışmalarda fazla çalışma süresi toplamı, bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Kanuna göre fazla çalışma süreleri ile birlikte günlük çalışma süresi 11 saati aşmayacaktır. Bu sebeple, haftanın 5 günü çalışılan işyerinde haftalık toplam çalışma

56

süresi en fazla 55 saat, 6 gün çalışılan işyerinde ise en fazla 66 saat olacaktır (Şen, 2013). Zorunlu fazla çalışmalarda çalışma süresi belli bir saatle sınırlandırılmamıştır. Fakat Kanuna göre çalışma süresi, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamalıdır. İş Kanunu'nun 43. maddesinin birinci fıkrasına göre, “ Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu

günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir." Ancak bu

sınırlamalara rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmaların karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki işbu sınırlamalar esasen işçiyi korumaya yöneliktir ("Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 2007/32717 Esas, 2008/31210 Sayılı Kararı," 2008).

Fazla çalışma yapılabilmesinin dördüncü koşulu ise, fazla çalışma yasaklarının bulunmamasıdır. Fazla çalışmanın yasaklandığı haller gece çalışması, küçüklerin çalışması ve sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılacak işlerdir (Akyiğit, 2016a).

2.4.2.2. Zorunlu Fazla Çalışma

Zorunlu fazla çalışma, İş Kanunu'nun 42. maddesinin birinci fıkrasında tanımlanmıştır. Bu maddeye göre, "Gerek bir arıza sırasında gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur." Bu tanıma göre zorunlu fazla çalışma, işyerinde karşılaşılan acil bir durum üzerine yapılan plansız bir çalışmadır. Zorunlu fazla çalışma için herhangi bir makamdan izin almaya gerek yoktur. Zorunlu fazla çalışma, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak süre ile sınırlıdır.

2.4.2.3. Olağanüstü Fazla Çalışma

Olağanüstü fazla çalışma, İş Kanunu'nun 43. maddesinin birinci fıkrasında tanımlanmıştır. Bu maddeye göre olağanüstü fazla çalışma, "Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla

57

çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir." Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, olağanüstü fazla çalışmaya ancak seferberlik halinde, seferberlik süresi ile sınırlı olmak üzere Bakanlar Kurulu kararı ile gidilebilir. Olağanüstü fazla çalışmaya, yurdun savunma ihtiyaçlarını gideren işyerlerinde gidilebilir. Ancak, topyekûn savaş halinde ise ülke savunmasına dolaylı olarak yardım eden işyerleri için de bu karar alınabilir (Şen, 2013). Olağanüstü fazla çalışma için Bakanlar Kurulu kararı yeterli olup, işçi ve/veya işverenin rızası aranmaz. Olağanüstü fazla çalışma süresi Bakanlar Kurulu'nca, işçinin en çok çalışma gücü sınırı aşılmamak kaydıyla belirlenir (Akyiğit, 2016a).

Fazla çalışmaya ilişkin ispat yüküne gelince, öncelikle ispat, bir hukuk kuralının kendisine bağladığı vakıaların var olup olmadığının tespitini ifade etmektedir (Şen, 2013).

Bu sebeple, fazla çalışmanın mevcut olduğunu ispat yükü fazla çalışma yaptığını iddia eden işçidedir ("Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 2014/8034 Esas, 2015/19531 sayılı kararı,"

2015). İşveren tarafından fazla çalışma karşılığında ödeme yapıldığı belirtiliyorsa, fazla

ödemenin yapıldığına ilişkin ispat yükü de işverendedir (Şen, 2013). Yargıtay'a göre, fazla çalışmanın varlığı yazılı belgelere ve işyeri kayıtlarına dayanıyorsa fazla çalışma alacağında bir indirim yapılmamakta, fakat fazla çalışmanın varlığı, tanık anlatımlarına dayanıyorsa veya işçinin hastalık, mazeret izin vb. sebeplerle fazla çalışma yapmama olasılığı bulunuyorsa bu sefer fazla çalışma alacağından bir indirim yapılması gerekmektedir (Saim Ocak, 2017).

Fazla çalışma karşılığı olan ücretin ne şekilde hesaplanacağı İş Kanunu'nun 41. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkrasında belirlenmiştir. Bu maddeye göre, " Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda, yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir." Fazla çalışma ücreti, haftalık kır beş saat olarak belirlenen

58

çalışmalarda, kır beş saati aşan her saat için, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli artırımı ile belirlenir. Sözleşme ile haftalık kırk beş saatin altında bir süre belirlenmiş ise, kırk beş saate kadar olan fazla çalışma için, saat başına normal çalışma ücretinin yüzde yirmi beşi fazlasıyla hesaplanacak olan ücret işçiye ödenecektir. Sözleşmeler ile bu yüzdelerin üstünde bir rakam kararlaştırılabilir.