Farklı Ülkelerin Ulusal Nüfus Sayımlarında Engellilik

2001 yılında basılan, BM’nin “Engelli İstatistiklerinin Geliştirilmesi İçin Rehber Doküman”ında engelliliğe ilişkin yaygınlığın kabaca tahmini için nüfus sayımlarına genel engellilik sorularının dâhil edilmesi önerilmiştir. Çünkü, iyi bir hanehalkı araştırma programından veya engellilik temelli araştırmalardan yoksun bir ülkede, nüfus sayımları, engelliliğin yaygınlık tahminlerini elde etmede ve ülkedeki engellilik durumuna ilişkin bilgi edinmede tek kaynak olabilmektedir (UNSD, 2008).

Birçok ülke için nüfus sayımları, engelli bireylerin sosyo-ekonomik durumları ve yaygınlığı hakkında tek ulusal bilgi kaynağını temsil etmektedir. 2001 yılında Arjantin (%7,1), 2003 yılında Haiti (%1,5), 2006 yılında İran (%1,5), 2001 yılında Jamaika (%6,2), 2005 yılında Umman (%0,5) genel nüfus sayımlarında yaygınlık tahminlerinde bulunarak, tek ulusal bilgi kaynağını nüfus sayımlarıyla elde etmiş ülkelerdir^* (WHO/WB, 2011).

Nüfus sayımları, engellilik gibi belirli bir konuyla ilgili sorular için içerik ve zaman açısından sınırlı kalmaktadır. Tablo 4.1’de belirtilen ülkelerde gerçekleştirilen ulusal nüfus sayımlarında bireylere engelli olup olmadıkları ve engel grupları sorulmuştur. Bazı ülkelerde ise bu soruya ek olarak bireylere engelliliğinin nedenine ilişkin soru da yöneltilmiştir (UNSD, 2007).

*Ülkelerin engelliliğe ilişkin yaygınlık tahminleri parantez içinde verilmiştir.

74

Tablo 4.1. 1996-2004 Yılları Arasında Ulusal Nüfus Sayımlarında Bireye Engelli Olup Olmadığı ve Engel Grubu Sorulan Bazı Ülkeler

Ulusal Nüfus Sayımının Yılı Ülkeler

1996 - 1997 İran - Irak, Filistin, Mozambik 1998 - 1999 Pakistan - Marshall Adaları

2000 Türkiye, Malezya, Zambiya, Maldivler, Panama 2001 Portekiz, Hırvatistan, Nambiya, Nepal, Litvanya,

Macaristan, Jamaika, Peru 2002 - 2003 Haiti - Gambiya

2004 Ürdün, Yemen, Sierra Leone

Kaynak: (UNSD, 2007)

Türkiye’de 2000 yılında gerçekleşen nüfus sayımında engellilikle ilgili iki soru şu şekilde yöneltilmiştir (DİE, 2001):

 Bedensel veya zihinsel bir sakatlığınız (özürünüz) var mı? (Var ya da Yok)

 Sakatlığınızın (özürünüzün) türü nedir? (Birden fazla seçenek işaretlenebilir)

(a) Görme Özürlü (b) İşitme Özürlü (c) Konuşma Özürlü

(d) Fiziksel/Ortopedik Özürlü (e) Zihinsel Özürlü

(f) Diğer

Birtakım ülkelerde ise bireylere, altı ay veya daha uzun süreli hastalığı veya engelliliği olup olmadığı sorulmuştur. Engelli olduğu tespit edilenlerin izleyen sorularda engelliliğinden (fiziksel, zihinsel veya duygusal durumundan) dolayı belirli etkinlikleri (öğrenme, hatırlama, giyinme, banyo yapma, alış-veriş yapma, bir işte çalışma vb. günlük yaşam etkinlikleri) yerine getirmede zorlanıp zorlanmadıkları öğrenilmek istenmiştir. Ulusal nüfus sayımlarında engelliliği nedeniyle belirli etkinlikleri yerine getirme kapasitelerini sorgulayan ülkeler Tablo 4.2’de verilmiştir.

75

Tablo 4.2. 1996-2002 yılları arasında Ulusal Nüfus Sayımlarında Bireye Engelli Olup Olmadığı ve Belirli Etkinlikleri Yerine Getirme Durumları Sorulan Bazı Ülkeler

Ulusal Nüfus Sayımının Yılı Ülkeler

1996 Fiji, Yeni Zelanda

2000 Amerikan Samoası, Aruba, Brezilya, Porto Riko, Amerika Birleşik Devletleri

2001 Anguilla, Guernsey, Yeni Zelanda

2002 Guyana, İrlanda

Kaynak: (UNSD, 2007)

Nüfus sayımlarında toplanan engelliliğe ilişkin birçok bilgi sınırlı kalmakta ve genellikle tek soruyla toplanmaktadır. Engelliliğin tespitine yönelik tek bir soruyla, tahmine dayalı hata artmakla birlikte yaşlı ve çocukları içermeyen, tüm engelli nüfusu dahil etmeyen tahminler ortaya çıkmaktadır. Yine de ileriki araştırmalarda detaylandırmak üzere nüfus sayımından elde edilen veriler yararlı olacaktır (WHO / UNESCAP, 2008: 35-38). Örneğin, İrlanda Merkezi İstatistik Ofisi Nisan 2006’da yaptığı nüfus sayımına engellilik üzerine iki soru dâhil etmiştir.

Bunlardan biri uzun süreli bir sağlık durumunun varlığı konusunda, diğeri ise bu sağlık sorununun işlevsellik üzerindeki etkisi hakkındadır. Nüfus sayımıyla İrlanda’da 393.785 kişinin, yani nüfusun %9,3’ünün engelli olduğu ortaya konmuştur. 2006’nın ilerleyen aylarında Merkezi İstatistik Ofisi, İrlanda Ulusal Engellilik Araştırması (İUEA)’nı gerçekleştirmiştir. Nüfus sayımında engelli olduğunu bildiren 14.518 kişi araştırmaya dahil edilmiştir (Ireland Central Statistics Office [ICSO], 2008).

Engellilik; yaş, cinsiyet, sosyoekonomik durum, yaşam dönemi, çevresel etkenlere maruz kalma ve kaynak mevcudiyeti gibi çok değişik ve birbiriyle ilişkili faktörlere göre farklılık göstermektedir. Bu faktörler farklı ülke ve bölgelerde de değişkenlik arz etmektedir. Pek çok ülkede diyabet, kalp-damar hastalıkları, ruhsal bozukluklar, kanser, solunum hastalıkları ve yaralanmalar gibi kronik durumların artmasıyla birlikte engellilik oranları da artmaktadır. Yaşın ilerlemesiyle birlikte engellilik riskinin de yükselmesi nedeniyle, küresel yaşlanma engellilik eğilimlerini önemli ölçüde etkilemektedir (WHO / WB, 2011).

76

4.1.1.1.Türkiye’de Genel Nüfus Sayımları ve Engellilik

Türkiye’de 1927’den beri genel sayımlarda kullanılan soru kâğıtlarında engellilik bazı sayımlara dâhil edilmiş bazılarında ise kaldırılmıştır. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde işlev ve yapı bozukluklarına işaret eden engellilik (sakatlık) kavramının daha ziyade sağlık istatistiklerinde yer alması gerektiği düşünülse de bazı ülkeler gibi Türkiye’de de nüfus istatistiklerinde kullanılmıştır. 1950 ve 1960 sayımlarında engellilik konusuna değinilmediği halde 1927, 1935, 1940, 1945, 1955 ve 1965 sayımlarında nüfusun gözle görünür bir sakatlığı olup olmadığı sorgulanmıştır. 1945 sayımında engelliliğe ilişkin, “Görünür vücut sakatlığı var mıdır?”, “Varsa nedir?” ve “Doğuştan mıdır?” soruları yer almıştır. 1955 sayımında da soru aynı şekilde tekrarlanmıştır. Yanıtlayıcıların engellilik durumları çolak, kambur, kör, kötürüm, sağır, sağır ve dilsiz, topal şeklinde gruplara ayrılmıştır (Başol, 1984: 43-44; Cillov, 1960: 164-165).

1985 nüfus sayımında iki gözü kör, bir gözü kör, bir kulağı sağır, iki kulağı sağır, çolak, topal, kambur, kötürüm, zihinsel veya ruhsal özürlü şeklinde sınıflandırılan engellilik durumu, 2000 yılı nüfus sayımında ise görme özürlü, işitme özürlü, konuşma özürlü, fiziksel özürlü ve zihinsel özürlü şeklinde sınıflandırılmıştır (TÜİK, 2001).

Türkiye’de 2000 yılında gerçekleştirilen genel nüfus sayımı yaygınlığına ilişkin tahminler sunmaktadır. Ayrıca 2002 yılında gerçekleştirilen “Türkiye Özürlüler Araştırması”, ülkemizde tek kapsamlı ulusal engellilik araştırması olma özelliğini taşımaktadır (Devlet İstatistik Enstitüsü/ Özürlüler İdaresi Başkanlığı [DİE/ ÖZİDA], 2009). Araştırmada sınıflandırılan engel grupları, 2000 yılı genel nüfus sayımındakiyle paralellik göstermektedir. 2000 Genel Nüfus Sayımı ile 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçları Tablo 4.3’de verilmiştir.

77

Tablo 4.3. Türkiye’de Engelli Nüfusun Yaygınlığına İlişkin Tahminler^* Fiziksel, Duyusal veya Zihinsel

Bozukluklar Toplam (%) Erkek (%) Kadın (%)

2000 Genel Nüfus Sayımı 1,82 2,13 1,51

2002 Türkiye Özürlüler Araştırması 2,58 3,05 2,12

Kaynak: (DİE, 2001; DİE / ÖZİDA, 2009)

2000 Genel Nüfus Sayımı ile 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması karşılaştırıldığında genel nüfus içindeki engellilerin oranı; nüfus sayımında %1,82 iken, araştırmada %2,58 hesaplanmıştır.

Türkiye’de engelli nüfusun yaygınlığına ilişkin tahminler incelendiğinde, aynı işlev bozukluklarına göre değerlendirilmesine rağmen genel nüfus sayımı ve ulusal engellilik araştırması sonuçları farklılık göstermektedir (Tablo 4.3). Bu farklılığın temel nedeni genel nüfus sayımında tek bir soru kullanılmışken, engellilik araştırmasında her engel grubu için ayrı ayrı detaylı sorunun yöneltilmiş olmasıdır.

Tablo 4.4. Türkiye’de 9 Yaş ve Altındaki Engelli Nüfusun Yaygınlığına İlişkin Tahminler^†

Fiziksel, Duyusal veya Zihinsel

Bozukluklar Toplam (%) Erkek (%) Kadın (%)

2000 Genel Nüfus Sayımı 0,62 0,69 0,55

2002 Türkiye Özürlüler Araştırması 1,54 1,70 1,37

Kaynak: (DİE, 2001; DİE / ÖZİDA, 2009)

2000 Genel Nüfus Sayımı ile 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması karşılaştırıldığında 9 yaş ve altındaki nüfus içindeki engelli bireylerin oranı; nüfus sayımında %0,62 iken, araştırmada %1,54 hesaplanmıştır (Tablo 4.4).

*Oran hesabına fiziksel, duyusal ve zihinsel engelliler dâhil edilmiştir.

†Oran hesabına fiziksel, duyusal ve zihinsel engelliler dâhil edilmiştir.

78

Tablo 4.4’de görüldüğü gibi genel nüfus sayımında, engellilik araştırmasına göre engelli çocukların oranı daha düşük tahmin edilmiştir. Engelliliği dar kapsamda tutan genel nüfus sayımları, özellikle küçük yaş grupları ve bazı engel grupları açısından, oranların eksik tahmin edilmesine yol açabilmektedir.

Türkiye örneğinde olduğu gibi bazı durumlarda nüfus sayımları engelli çocukları ve hafif veya orta derece engelli bireyleri eksik saymaktadır (Tablo 4.4).

Yine de, engelliliğin kaba bir ölçümü için ve diğer veri toplama araçlarının yokluğunda nüfus sayımının kullanışlı bir yöntem olduğunu belirtmek gerekir (UNSD, 2001; WHO/UNESCAP, 2008).