Fabrika ve İmalathaneler

Diyarbakır, Demokrat Parti iktidarının ikinci dönemine kadar sanayi ve ticaret alanında ciddi bir gelişme göstermediğini söylemek mümkündür. Komşu illerde birçok

205

Ejder Okumuş,“Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde Diyarbakır”, www.e-sarkiyat.com, e-Şarkiyat

İlmi Araştırmalar Dergisi, S.7, ISSN:1308-9633, 2012 s.25.

206 _{Mehmet Salih Erpolat, “Osmanlı Döneminde Diyarbakır’daki Esnaf Grupları ve Meslekler”, II.}

Uluslararası Osmanlı’dan Cumhuriyete Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, Diyarbakır Valiliği ve

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 15-17.11.2006, s.313.

207 _{Alparslan Demir, “16.Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehir Demografisine Göçlerin Etkisi”, Ahmet}

Yesevi Üniversitesi Bilig Dergisi, S.50, (2009), s.23.

208

Osman Yalçın, Diyarbakır, Özyürek Yayınları, İstanbul, 1981, s.18

209 _{Taylan Erten, Mehmet Daşer, Diyarbakır’da Ekonomik ve Sosyal Durum, Diyarbakır Ticaret Odası}

Yayınları, Diyarbakır, s.61

210 _{Ahmet Küey, Doğal, Tarımsal, Ekonomik ve Turistik Yönleriyle Diyarbakır, Diyarbakır Ticaret}

44

fabrika açılışları gazete sayfalarına yansımasına rağmen Diyarbakır’da şeker fabrikasının çevresindeki illerden sonra açılması bu anlamda çok geri kaldığı gerçeğini teyit etmektedir. Diyarbakır’da iktisadi hayatın vazgeçilmezlerinden olan sanayi tesisleri oranı oldukça düşük seviyededir. Diyarbakır’da Demokrat Partinin iktidara geldiği dönemde iki fabrikanın aktif olduğu görülmektedir.211 Bu fabrikalardan bir tanesi içki fabrikası diğeri ise şahyak fabrikasıdır. Bu iki fabrika kullandıkları hammaddeleri bölgeden temin ettiklerinden dolayı bu bölgede kuruldukları anlaşılmaktadır. Şahyak fabrikası yörenin hayvan yünlerini hammadde olarak kullanırken Tekel’e bağlı Türkiye’deki üç içki fabrikasından biri olan Diyarbakır içki fabrikasında ise bölgenin üzüm bağlarından rakı ve benzeri içkileri üretmektedir.212

İçki fabrikasında ilk zamanlar 100 kişi çalışırken 1958 yılında alınan bazı makinelerle bu sayı 200’e çıkarılarak Diyarbakır ekonomisine önemli istihdam sağlamıştır.213

İstihdam anlamında ikinci fabrika ise şahyak fabrikasıdır. Demokrat Parti hükümeti, askeri elbise imalatı yapan bu fabrikayı sonraki tarihlerde biraz daha genişleterek dokuma ve kumaş imalatı yapabilmesi için fabrikaya ek tesisler yapılmasına karar vermiştir. Şahyak fabrikasında bu anlamda daha fazla istihdam alanı yaratılması amaçlanmıştır.214

Sanayi alanında 1957 yılında lastik ayakkabı imalathanesi açılmıştır. Özellikle köylünün büyük ihtiyaç duyduğu lastik ayakkabılar artık Diyarbakır’da imal edilmeye başlanmıştır.215 Diyarbakır’da sanayi üretiminin tek ihraç maddesi sadeyağdır.216

1953 yılından sonra Diyarbakır’da inşaat sektörü hareketlenmeye başlanmıştır. Bu sektörün giderlerinin asgariye indirilmesi gayesiyle çimento fabrikasının kurulması ihtiyaç haline gelmiş fakat bölge vekillerinin girişimlerde bulunmasına rağmen bu konuda bir gelişme sağlanamamıştır.217_{1956 yılına kadar şekerpancarı ve çimento fabrikası özlemi içinde} olan Diyarbakır’da bu tarihten sonra hem bölge vekilleri ve bürokratlar hem de sivil

211 _{28 Temmuz 1952 tarihinde bu fabrikaların dışında Diyarbakır’da bir de Sümerbank Fabrikasının}

inşaatının tamamlandığı bazı kaynaklarda belirtilmektedir. [ Erkan Toy, “Demokrat Parti Döneminde Yabancı Sermaye ve yatırımlar (1950-1960)”, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2009, s.125.]

212 _{Osman Sait Dikilitaş, “Demokrat Parti Hükümetlerinin Sosyo-Ekonomik Alandaki İcraatları (1950-}

1960) ”, (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007 ), s.107. ; Osman Yalçın,

Diyarbakır, Özyürek Yayınları, İstanbul, 1981, s.14

213 _{Diyarbakır Gazetesi, 19.12.1958, s.1.} 214 _{Diyarbakır Gazetesi, 10.07.1956, s.1.} 215

Osman Sait Dikilitaş, “Demokrat Parti Hükümetlerinin Sosyo-Ekonomik Alandaki İcraatları (1950- 1960) ”, (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007 ), s.104. ; Demokrasiye

Güven Gazetesi, 09.04.1957, s.1.

216 _{Diyarbakır Gazetesi, 15.10.1956, s.1.} 217 _{Diyarbakır Gazetesi, 20.01.1953, s.1.}

45

toplum örgütleri ciddi gayretler sarf etmişlerdir. Bu gayretler geç de olsa semeresini vermiş ve Başbakan Adnan Menderes’ten bu fabrikaların kurulması için söz alınmıştır.218

Diyarbakır’da ipek sanayinin kurulması ve geliştirilmesi için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Diyarbakır geçmişten bugüne ipekböcekçiliği konusunda önemli bir konumda olmuştur. Kulp, Silvan ve Lice ilçelerinde yetiştirilen ipek böcekleri dut yapraklarıyla beslenen Bağdat cinsi olup elastikiyeti fazla olan bir türdür. 1930 yılında dönemin Ziraat Bakanlığı tarafından ipekböcekçiliği istasyonu açıldıktan sonra Diyarbakır’da bu sektör önemli bir istihdam sahası olmuştur.219

Örneğin 1957 Mart ayında koza yetiştirme ve ipekçilik sanatının geliştirilmesi amacıyla bir kooperatif kurulmasına çalışılmıştır. Kooperatifin kurulması için Bursa kooperatifler birliğinden bir yetkili Diyarbakır Teknik Ziraat Müdürlüğüyle temasa geçmiştir. Ziraat müdürlüğü bu çerçevede 20 bin civarında dut fidanı yetiştirmiş ve köylüye dağıtmıştır. İpekböcekçiliği sayesinde önemli bir istihdam kapısı açılmıştır.220

İpekçilik sanayisinin geliştirilmesi ve bu işle iştigal edenlere yardımcı olunması amacıyla Nisan 1957 tarihinde Doğu İpekçiler Birliği kurulmuştur.221_{İpekböcekçiliği sonraki yıllarda} Diyarbakır’da önemli bir geçim kaynağı haline gelmiştir öyle ki Diyarbakır’ın Lice, Silvan ve Kulp ilçelerinde de ipekböcekçiliği yapılmaya başlanmış ve yılda 25 ton yaş koza elde edilir hale gelmiştir.222

Demokrat Parti döneminde Diyarbakır iktisadi hayatında özellikle sanayi ve ticaret alanında bir makineleşme dönemine girildiği, üretim yapan imalathanelerde yeni bir takım teknik makinelerin kullanılmaya başlandığı görülmektedir. 28 Mart 1956 tarihinde Diyarbakır Gazetesinde konuyla ilgili şöyle bir haber yayınlanmıştır;

“ Şehrimizde Yeni Yeni imalathaneler kuruluyor

Çarşıyı dolaştığımız zaman birçok dükkânlarda kurulan makinelerle iş yapılmakta olduğunu görmekle cidden memnun oluyoruz. Kereste imalathaneleri, düz ve hava çekme makineleri, oto ve traktör tamirhanelerindeki modern makineler, Fenni hamur yoğurma makineleri harıl harıl işlemekte ve şehrimiz iktisadi hayatında mühim bir yer işgal etmektedir. Şimdi ticaret hayatında gelişmeler kaydeden Müştak Yoğurtçu, kurduğu yeni bir imalathanede modern makinelerle lokum, şekerleme, helva imal etmekte ve kına gibi bir kahve meydana getirmektedir. Şehrimizde kahve yetiştirmekte büyük gayretler gösteren tüccardan Mehmet Han’ın kahve imal

218

Diyarbakır Gazetesi, 25.06.1956, s.1.

219 _{Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası, İzmir Fuarında Diyarbakır, Diyarbakır s.32.} 220 _{Demokrasiye Güven Gazetesi, 08.03.1957, s.1.}

221 _{Demokrasiye Güven Gazetesi, 10.04.1957, s.1.}

46

makinelerini da bu arada sayabiliriz. Bu ve benzeri iş adamlarımızın böylece gayretleri, iktisadi hayatımızda memlekete daha yararlı işler göreceklerinden emin olabiliriz.”223

Diyarbakır’da marangozculuk, mobilya, doğrama, ahşapçılık işiyle uğraşanların sıkıntılarına çözümler getirmek ve marangozculuk alanında kaliteyi yükseltmek amacıyla Ağustos 1955 yılında Diyarbakır Marangozcular Cemiyeti kurulmuştur. Başkanlığına Emin Kaya’nın seçildiği cemiyet toplantısına Diyarbakır Halk Bankası Müdürü de katılmış ve esnafa banka olarak gerekli desteği vereceğini söylemiştir.224 Marangozcular Derneği sonraki dönemlerde gerek üyelerine gerekse de diğer meslek sahiplerine marangozculuk işi ile ilgili ciddi çalışmalar yapmıştır. Marangozcular Derneği, bugünkü anlamda meslek içi eğitim diyebileceğimiz bir türde meslektaşlarına çeşitli konferanslar seminerler vermiş bunun yanında bazı geceler dernek binasında sanayi ve mesleklerini ilgilendiren filmler izlettirmiştir. Bununla beraber Avrupa sanayinin ve iş adamlarının çalışmaları hakkında dernek mensuplarına bir fikir vermek bakımından bazı önemli misafirler konuk edilerek tecrübelerinden istifade edilmiştir.225

Diyarbakır’da iktisadi hayatın gelişmesiyle bankacılık sektörü ilk şubelerini birer birer açmaya başlamışlardır. Akbank, 23 Temmuz 1952 yılında ilk şubesini açmış ve Diyarbakır Gazetesine birinci yıldönümünde haber olmuştur. Akbank’tan sonra 1953 yılında Emlak ve Kredi Bankası, 1955 Şubat ayında Merkez Bankası ve Yapı Kredi Bankası, 1955 Temmuz ayında Halk Bankası Diyarbakır’daki ilk şubelerini açarken, Etibank ise 1959 yılında şube açma çalışmalarına girişmiştir.226