Dini Evrimin Bir Nedeni Olarak Modernite

Modernite295 açık bir şekilde yaşadığımız siyasi ve sosyal ortamı etkilemiştir. Din dahil tüm toplumsal kurumlar ve olgular bu yeni ortamda hayatta kalmak için yeni yollar bulmak zorunda kalmışlardır. Geçmişte, çoğu Batılı sosyal bilimci modernitenin baskılarının dinin etkisinde dramatik bir düşüşe neden olacağını tahmin ederken, pek çoğu şimdi bu aynı baskı- ların zıtlığa neden olacağını savunmaktadır. Yani, modernleşme ve sekülerleşme literatüründe tanımlanan güçler vardır, ancak onların ağırlığı altında çökmektense din, süreç içinde daha da güçlenmekte ve yeni modern bir ortamda hayatta kalmak için gelişmekte ve evrilmektedir.296

Bu gelişimin/evrimin itici güçlerine bakmak gerekirse; ilk olarak; modernlik geleneksel değerleri aşındırır ve dünyanın bir çok yerinde hala geleneksel kültür söz konusudur. Bu du- ruma karşı bir çok dini hareket aktif bir şekilde geleneksel değerleri güçlendirmek için yön- temler geliştirmişlerdir. Bu, dini eğitim kurumları üzerinde artan bir vurgu içermektedir.297

İkincisi; özellikle Üçüncü Dünya ülkelerinden olan bir çok ülke için, modern politik ideoloji- lerin sosyal adalet ve refah için verilen sözleri yerine getirmediği görülmüştür. Bu durum, onların meşruiyetini zayıflatmış, toplumsal ve siyasal meşruiyet temeli olarak dine dönüşe neden olmuştur.298

Üçüncüsü; köktendinci değişkenleri ile birlikte din özellikle çağdaş, siyasi, sosyal ve ekonomik sistemden yabancılaşmış hissedenleri cezbeden modernitenin başarısız- lıkları için bir açıklama getirebilmekte ve teselli edebilmektedir.299

Dördüncüsü; dini gruplar, siyasi olarak örgütlenme ve harekete geçme için modern yöntemler ve teknoloji kullanmakta- dırlar. Bu faaliyetlerin; lobicilik, mahkemelerin kullanımı, siyasi partilerle bağlantılar, sefer- berlik, diğer gruplarla ittifaklar ve kamu oyunu etkilemek için medya ve internet kullanımı gibi çeşitleri vardır.300

Beşinci olarak; demokrasi bir çok durumda devletin dini tekellerini zayıflatmıştır. Bu önemlidir, çünkü bir çok sosyolog artan dindarlıkta serbest dini piyasaları301

295 _{18. yüzyılda Aydınlanma ile birlikte kullanılmaya başlanan modernite terimi, en genel anlamda, insanı özne} konumuna yerleştiren ve toplumsal iradeyi, aşkın olanın yerine, aklın denetimine sokmayı ifade eder. Bu bağlamda modern kapitalist-endüstriyel devletin gelişimine paralel olarak geleneksel düzenin zıddı; ilerleme- nin, ekonomik ve idari rasyonalizasyonun ve sosyal dünyanın farklılaşmasının vuku bulduğu bir durum an- lamını taşır. Bu durumu düşünce düzeyinde felsefi olarak formüle etmek ve meşrulaştırmak modernizm; Batı dışı toplumların söz konusu duruma ulaşma süreci ise modernleşme olarak adlandırılmıştır. Ali Yaşar Sarıbay, “Postmodernite, Sivil Toplum ve İslam”, İstanbul, Alfa Yayınları, 3.B.,2001, s.5.

296 _{Fox, “The Multiple Impacts of…”, s.5.} 297

H. Soloveitchik, “Rupture and Reconstruction: The Transformation of Contemporary Orthodoxy”, Tradition, vol. 28, n° 4, 1994, aktaran, Fox, “The Multiple Impacts…”, s.5.

298 _{M. Juergensmeyer, “The New Cold War?”, Berkeley, University of California, 1993.} 299

S.M. Thomas, “Taking Religious and Cultural Pluralism Seriously: The Global Resurgence of Religion and the Transformation of International Society”, Millennium, vol. 29, n° 3, 2000, s.811.

300 _{J. Haynes, “Religion in Global Politics”, New York, Longman, 1998, s.7-8.}

301 _{“Enformasyon Çağı” olarak nitelenen bu dönemde insanlar bilgiyi sadece tüketmemekte, aynı zamanda nak-} lederek yeniden üretmektedir. Böylelikle, dini kurumların geleneksel olarak elinde tuttukları otorite ve güç zayıflamakta ve dönüşüme uğramaktadır. Dinsel küreselleşme olarak tanımlayabileceğimiz bu süreçte dinsel söyleme hakim “lider ve takipçi” ayrımı silikleşmekte ve ortaya, sisteme giren her bir kullanıcının yönlendir- diği bir “dinsel pazar” çıkmaktadır. Kullanıcının yönlendirdiği dinsel pazar’da, her bireyin kendi kişisel de-

tartışmaktadır.302

Son olarak; Üçüncü Dünya’da modern devletin inşası, bir çok devlette etnik temelli siyasete ve bir çok etnik olarak seçkin hükümete yol açmıştır.303

Bu etnik kimliklerin çoğunun dini kimliklerle örtüşmesi dini kimliğe olan ilgiyi arttırmıştır.

Köktendincilik304

bu eğilimlerin sonuçlarından biridir. Köktendinciler sadece inananlardan oluşan ayrı bir dini topluluk oluşturmayı denemektedirler. O topluluk içinde dini normlar uy- gulanarak, bu normları toplumun eğitim kurumları aracılığıyla gelecek nesillere aktarması amaçlanmıştır. Aslında onlar modernliğin doğasında olduğu düşünülen kötülüklerin gireme- diği güvenli bir bölge oluşturmayı denemektedirler. Doğrudan dini vecibelere meydan okuyan teknolojinin bazı yönleri sıklıkla karşı olsa da çoğu durumda teknoloji yerine, modern ahlak ve fikirlerin modernitenin düşmanı olarak vurgulanması dikkate değerdir. Örneğin, bu ortam- ların yayınları aracılığıyla toplumun görebildiği ahlaksız içerikler olmasa televizyon ve inter- net teknolojisi sorun olmaktan çıkacaktır.

Köktendinci ideolojiler geçmişin otantik dininin fikirlerine bir dönüş olarak sunulmuştur. Ancak, aslında köktendincilik çok modern bir olgudur. Modernite hem geleneksel dini toplu- luğa zarar vermekte hem de var olması gereken dine yeni bir ortam yaratmaktadır. Sonuç ola- rak, köktendincilerin modern zamanlarda bir dizi dini kurallar yaratma işlevi için dini yorum- larında yenilik gerekmektedir. Bu kendi toplumunu ve genellikle kendi orijinal geleneğinde bilinmeyeni en iyi savunacak dini liderlerin inandıkları bir dini geleneğin bu yönlerini vurgu- layan metinlerin yorumlarını ve seçilmiş okumalarını içermektedir. Aynı zamanda dini gele- neklerin aile temelli aktarımı ve toplumdaki bu kırılma, eğitim kurumlarında büyüyen bir vurguya neden olmuştur. Özetle; geçmişin dini değerlerini güçlendirmek yerine köktendinci- ler, hem özgün hem de geleneksel dinin türevi olan bir modernite için esasında yeni ve ben- zersiz bir şey yaratmaktadır.

Bazı köktendinci hareketler kendi kapalı ortamlarında kalmayı tercih ederler. Ancak çoğu bir şekilde diğerlerinde kendi değerlerini uygulamak isterler. Bu hem yerel hem de uluslarara-

ğerlerine ve duyarlılığına yanıt olma çabasında dinler birbiriyle adeta bir rekabet içine girmektedir. Dinsel bilginin bir seçime tabii tutulduğu bu ortam, dinsel bilgiyi eleştiriye açık bir biçime zorlarken, bu bilginin üretilme ve sunulma mekanizmalarının ve kaynaklarının da yeniden gözden geçirilmesini ihtiyacı doğmakta- dır. Harvey Cox, “The Market as God”, The Atlantic Monthly, Mart, 1999, s.18-23.

302 _{Detaylı bilgi için bkz. L.R. Iannaccone, “Voodoo Economics? Reviewing the Rational Choice Approach to} Religion”, Journal for the Scientific Study of Religion, vol. 34, n° 1, 1995.

303

D.L. Horowitz, Ethnic Groups in Conflict, Berkeley, University. of California Press, 1985. Akt., Fox,”The Multiple Impacts…”, s.6.

304 _{“Köktendincilik”, genellikle dini esaslı asli kaidelere geri dönme talebiyle kendini belli eden ve bu kaidelere} katı bir biçimde bağlı olan, laiklik karşıtı ve diğer görüşlere karşı toleranssız dini hareketler veya bakış açıla- rını anlatmak için kullanılan bir kavramdır. Genellikle dini tabiattaki bir dizi kurala sıkı sıkıya bağlı, çağdaş sosyal ve siyasi yaşam ile ilgili üzerinde uzlaşılmış prensiplere karşı tepkisi olan inancı ifade etmektedir. R.S. Appleby, M.E. Marty, “Fundamentalism Comprehended”, Chicago: University of Chicago Press, 1995, s.1.

sı faaliyet şeklini alabilmektedir. Bu tür grupların taktikleri ve gündemlerine gelince, onlar modernitenin yarattığı kamusal ve özel alanlar arasındaki farklılaşmayı ortadan kaldırmaya uğraşırlar çünkü onların hayatları tüm yönleriyle din kapsamı dahilindedir. Çocuk yetiştirme, cinsellik ve evlilik gibi yaşamın özel alanları bile onların etki alanı dahilindedir. Köktendinci- ler ahlak kuralları açısından bilimi ve laik düzenlemeleri reddetmektedir. Ve eski şöhretlerine kavuşmak için dini normlara geri dönmeye uğraşmaktadırlar.305

Onlar kendi gündem konuları için saygınlık kazanarak din değiştirmeye teşvik için, yoksul ve dezavantajlılara karşı hayır işlerini sıklıkla kullanmaktadırlar.306

Dini köktendincilik nispeten yeni bir olgu olmakla bir- likte aslında dinlerin yeni sosyal ortamlarına göre evrilmeleri/değişmeleri anlamını taşıma- maktadır.307

Bundan dolayı denilebilir ki, dini ideolojilerin doğası zamanla gelişmektedir an- cak, bu ideolojilerin uluslararası ilişkilerde oynadıkları rollerin dikkate değer ölçüde daha az değiştiği bir gerçektir.