Evrim Düşüncesi:

Âlemin bir tekâmül süreci neticesinde ortaya çıktığı varsayımı tarih boyunca bir iddia olarak süregelmiştir. Bu iddiayı önceleri Antik Yunan’da Heraklitos, Empedok- les dile getirmişlerdir.286 _{19. yüzyılda Avrupa’da Darwin’in “The Origin of Species”}

(1859) adlı eserini yayınlayıp evrim teorisini ortaya atmasından önceleri de kâinatın evrimsel bir süreçle geliştiğine dair fikirler konuşuluyordu. Yoktan bir yüce yaratıcı tarafından yaratılma fikri reddedildiğinde bunun yerine konulacak, tabiat kaynaklı oluşa ait tezlerle ilgili yapılan çalışmalar artmıştı. Ludwig Büchner’in “Madde ve Kuv- vet” (1855) ve Charles Darwin’in “Türlerin Kökeni”(1859) adlı eserlerini yayınlama- ları çok büyük yankı uyandırmış ve büyük itibar görmüşlerdir. Hatta evrim düşüncesi zamanla ilmi çalışma olarak ele alınmaktan çıkmış, ateizmin temel ideolojik argümanı haline gelmiştir.287 _{Zamanla evrim teorisi canlıların nasıl türediklerini ifade eden bir}

fikir olmaktan çıkmış, özellikle Herbert Spencer ile tarih, siyaset, sosyal, kültürel bir- çok alanda, ateist bakış açısının ifade metodu olmuştur.

Darwin yaptığı çalışmalar sonucunda, canlılar arasında sürekli bir mücadele ol- duğunu söyledi. Bu mücadelede güçlü olan zayıf olanı yok ediyor ve hayatta kalıyordu. Canlılar sürekli olarak bir değişime tabi olduğunu, zaman içerisinde bu canlıların ihti- yaçlarına, yaşadıkları bölgeye göre bir takım değişimler yaşayıp, farklı türlere evril-

285 _{Hüseyin el Cisr, Risaletü’l- Hamidiyye, s. 286-289.}

286 _{Adıvar, Adnan, Tarih Boyunca İlim ve Din, c. II, s. 30. Demirel, Arzu. "Antik Yunan’da Biyolojik} Evrim Düşüncesi". Folklor/Edebiyat / 68 (Aralık 2011), s.53-60.

diklerini iddia etti. Onun bu düşünceleri, inkârcı akımlarım en temel felsefesini oluş- turdu.288 _{Evrim teorisine göre tabiat içindeki insan, hayvan ve bitki türleriyle birlikte} belli aşamalardan geçerek bu günkü hallerini almışlardır.289 _{Bu teorinin köken itiba-}

rıyla Antik Yunan felsefesine dayandığından yukarıda bahsetmiştik. Bunun yanında İslam düşünce tarihinde ve Yahudi inançlarına dayanan efsanevi halk inançlarında da evrim görüşüne dair bir takım bilgiler bulunmaktadır.290

Darwin’in teorisi, doldurduğu boşluk nazar-ı itibara alındığında, ateist fikir adamları için adeta bir can simidi olmuştur. Evrenin ve canlıların oluşumuna dair açık- layamadıkları birçok meseleye kendilerince cevap bulmuşlardır. Bu sebeple kanun şekline dönüşmemiş bir teori de olsa çokça kabul görmüş adeta bir akide olmuştur.

Evrim teorisi ortaya atıldıktan kısa bir süre sonra İslam dünyasında da tepkilerle karşılaşmıştır. Baha Tevfik, Beşir Fuat, Suphi Ethem ve Hüseyin Cahid gibi isimlerle, çağdaş Arap yazarlarından Şibli Şümeyil, Selame Musa ve İsmail Mazhar da bu sınıfa dâhil edilebilir.291 _{19. yüzyılda Osmanlı aydınları arasında pozitivist bakış açısının re-}

vaç bulması ve bilimin dinle karşılaştırılıp onun muadili görülüp adeta bilimin bir inanç haline dönüşmesiyle modern bilimin temelini oluşturan pozitivist ve materyalist söylemler etki alanını genişletmiştir. Osmanlı devletinin sınırları içerisinde olan başta Lübnan olmak üzere birçok Arap ülkesinde de bu inkârcı ateist fikirler yayılmıştır.292

1882 yılında Suriye Protestan Okulu’nda Darwin’in evrim anlayışını savunan bir öğ- retmen ve öğrenci grubuna karşı fakülte idaresinin tepki göstermesi bu okullarda bile tartışıldığını göstermektedir.293 _{Bu tartışmaların yaşandığı zamanlarda Mecelletü’l-}

Muktataf adlı yayın başta olmak üzere birçok gazete ve dergide Darwin ve Spencer’ın evrim iddialarıyla ilgili yazılar yayınlanmıştır.294 _{Şibli Şumeyil ve Ferruh Anton gibi}

288 _{Bolay, Hayri, Türkiye’de Maddeci ve Ruhçu Görüşün Mücadelesi, Akçağ Yay., Ankara-1995, s. 81,} 87.

289 _{Ateş, Süleyman, “Kur’an-ı Kerim’e Göre Evrim Teorisi”, A.Ü. İ. F.D., Ankara-1970, c. 20, s. 127-} 128.

290 _{Bayrakdar, Mehmet, İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi, Kitabiyat, Ankara-2001.s. 23.} 291 _{Bayrakdar, Mehmet, Tekâmül Nazariyesi md., s.337.}

292 _{Hanioğlu, Şükrü, “Osmanlı Aydınındaki Değişme ve Bilim”, Toplum ve Bilim, S. 27, Güz 1984, s.} 183-192.

293 _{Silkin, Fatma, Hüseyin Cisrî’ye Göre Bir Kelam Problemi Olarak Din Ve Bilim İlişkisi, s.77.} 294 _{Anay, Harun, “Çağdaş Arap Düşüncesi”, Dîvân, Yıl: 6, Sayı: 10, İstanbul-2001, s.48-49, 193-197.}

Hristiyan kökenli Lübnanlı düşünürler, evrim fikrini kabul etmişlerdir.295 _{Darwin ve}

Spencer’ın evrim görüşlerinin Arap dünyasında tanınıp yayılmasında Şibli Şumeyil’in etkisi çok olmuştur.

Hüseyin el-Cisr tüm bu tartışma ortamlarının içerisinde idareci ve müderris ola- rak okullarda görev yapmıştır. Eğitim öğretim faaliyetlerinin yanında eser telifi, haf- talık ilmi gazete ve dergi çıkarmakla da meşgul olmuştur. Güncel tartışmaların içeri- sinde bulunması hasebiyle Hüseyin el-Cisr evrim anlayışını erken bir tarihte tanımış- tır.296 _{Bununla birlikte Hüseyin el-Cisr 1870’lerde, Beyrut’ta, Suriye Protestan Okulu}

tarafından Batı felsefesiyle ilgili Arapça tercümeleri yapılan eserlerin okumuştur. Ge- rek içerisinde bulunduğu ortam, gerekse de yaptığı faaliyetler Hüseyin el-Cisr’in ma- teryalist felsefeyi tanıyıp anlamasına ve bu konuda geniş bilgi sahibi olmasına sebep olmuştur. Tüm bunlar Hüseyin el-Cisr’in Beyrut’tan Trablus’a dönüşte materyalist ve evrimci düşünceleri eleştiren eserler yazmasını hızlandırmıştır. 19. yüzyıl İslam dün- yasında Darwin’in evrim teorisine karşı Müslüman düşünürler bu teoriyi şüpheyle kar- şılayıp eleştirmekle beraber, bir kısmı genel olarak bir evrimin olabileceğini düşünür- ken, bir kısmı da Darwinizmi olduğu gibi kabul etmemekle birlikte onu tamamen red- detmemiş ve birçok ayet ve hadisi de bu yönde te’vile çalışmışlardır.297 _Müslüman

düşünürlerin bu konuda karşı tarafın iddialarından, metot ve argümanlarından etkilen- dikleri görülmektedir. Bununla beraber modern meseleleri açıklamak için kullandık- ları dil gelenekseldir.298

295 _{İnayet, Hamit, Arap Siyasi Düşüncesinin Seyri, Yöneliş Yay, İstanbul-1997, s. 61-62.} 296 _{Hüseyin el-Cisr, er-Risâlet’ül-Hâmidiyye, Takd. İsmet Nassâr, s.28-30.}

297 _{Bu konuda özellikle Hoca Tahsin Efendi’den bahsedilmesi gerekmektedir. Hoca Tahsin Efendi, Mus-} tafa Reşid Paşa tarafından, Fransa’ya, Paris’teki Türk ailelerinin çocuklarına öğretmenlik yapmak üzere gönderilmiştir. Onun buna ilâve olarak elçilik imamlığı görevi de bulunmaktadır. Hoca Tahsin (1812- 1880) Türkiye'de Batı anlayışında ilk psikoloji kitabını yazmıştır. Onun Tarih-i Tekvin ve Hilkat, Esas- ı İlm-i Heyet, Psikoloji Yahut İlm-i Ruh, Esrâr-ı Ab-u Hava gibi önemli eserlerinin yanında, Volney'den Loi Naturel risalesini Nevâmis-i Tabiiyye ismiyle tercüme etmiştir. Özellikle Tarih-i Tekvin ve Hilkat adlı eserinde evrime dair görüşlerini “Elbet bir gün gelecektir ki ilm-i hayvanat, tarih-i tekvin-i âlemden bir cüz’ itibar olunup, evsaf-ı hayvaniyenin resm ve ta‘dadı bedelinde zi-ruhun işbu gördüğümüz eşkâle ne guna yetişmiş olduklarını keşf ve izah etmekle meşgul olacaktır. Darwin’in bu hususa dair ifadatı her ne kadar kâfi mertebede değilse de, mesleği beyan-ı tekvine ve felsefe-i hakikiyeye muvafık olmakla ikmal olunacağında kat‘an iştibah olunmaz.” diye ifade eder.

298 _{Silkin, Fatma, Hüseyin Cisrî’ye Göre Bir Kelam Problemi Olarak Din Ve Bilim İlişkisi, s.79., Bay-} rakdar, Mehmet, İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi, s. 18-19.