Etkinlik

Etkinlik; bir üretim sürecinde kullanılan gerçek veya gözlenen girdi ve çıktı değerlerinin, optimal girdi ve çıktı değerleri ile karşılaştırılmasını ifade eder (Lovell, 1993; Nolan,

25

1996; Karlaftis ve Tsamboulas, 2012). Başka bir tanıma göre ise etkinlik; girdiler ve çıktılar arasındaki ilişki bağlamında, üretilen çıktının değerlendirilmesi anlamına gelip, “işlerin doğru yapılması” olarak tanımlanmaktadır (Fielding vd., 1978).

Etkinlik, kaynakların en iyi şekilde kullanılması demektir. Etkinlik, ürün veya hizmetlerin nasıl üretilmesi gerektiğinin yanı sıra, hangi ürün ve hizmetlerin sunulması gerektiği ile de ilgilidir (Karlaftis ve Tsamboulas, 2012). Golany ve Tamir (1995), etkinliğin muhtemel kaynak tasarrufları ve/veya çıktı miktarının artırılmasıyla elde edilecek kazançlarla ilgili olduğunu belirtmişlerdir.

Bu tanımlar ışığında, şehir içi yolcu taşımacılığında daha az yakıt maliyeti ile daha fazla km yapılması, taşınan yolcu sayısının aynı kalmasına karşın toplam kapasitenin düşürülmesi gibi gelişmeler etkinlik artışı olarak nitelendirilebilir.

Karar birimlerinin girdileri ve çıktıları, etkinlik analizinde girdi yönelimli ve çıktı yönelimli olarak değerlendirilebilirler. Girdi yönelimli etkinlik, mevcut çıktı miktarını elde edebilmek için daha az kaynak kullanımına odaklanır. Çıktı yönelimli etkinlik ise mevcut girdi miktarı ile daha fazla çıktı elde edebilme potansiyeli ile ilgilidir (Viton, 1997). Eğer bir üretim birimi için, mevcut çıktı miktarını daha az kaynak kullanarak üretmek mümkün ise, bu üretim biriminin girdilerini etkin kullanmadığı söylenir. Diğer yandan, eğer bu üretim birimi mevcut girdi karması ile daha fazla çıktı elde edebilecek potansiyelde ise, bu durumda çıktı yönelimli etkinsizlik söz konusu olur. Girdi ve çıktı yönelimli etkinsizliklere tezin ikinci bölümde daha detaylı olarak değinilecektir.

Her iki durumda da optimal değer üretim olasılıkları bağlamında değerlendirilir ve böylece teknik etkinlik elde edilir (Lovell, 1993). Eğer değerlendirme sonucunda karar birimi üretim sınırı üzerinde konumlanırsa, bu birimin teknik olarak etkin olduğu kabul edilir.

26

Şekil 4. Etkinlik Türleri

Teknik etkinlik ( ); belirli bir girdi seti ile üretilebilecek maksimum çıktı miktarını ifade

ederek (Farrell, 1957), mevcut girdi miktarı ile elde edilebilecek maksimum çıktı miktarını (çıktı yönelimli) veya mevcut çıktı miktarını elde edebilmek için kullanılacak minimum girdi miktarını (girdi yönelimli) hesaplar (Karlaftis ve Tsamboulas, 2012).

Şehir içi yolcu taşıma sistemlerinin mevcut girdi miktarı ile elde edebilecekleri

maksimum çıktı seviyelerine odaklanan teknik etkinlik (De Borger ve Kerstens, 2000), saf teknik etkinlik ( ) ve ölçek etkinliği ( ) olmak üzere iki başlık altında incelenebilir. Saf teknik etkinlik, üretim sürecinde girdilerin çıktılara dönüştürülmesindeki etkinsizlikler

olarak adlandırılabilir (Sanchez, 2009). Bu yönüyle saf teknik etkinlik, sadece girdi – çıktı oranı ile ilgilenir ve üretim birimlerinin optimal ölçek büyüklüğünden uzaklaşmasından kaynaklanan etkinsizlikleri dikkate almaz.

Ölçek etkinliği ise, fiili ve ideal üretim boyutu arasındaki muhtemel farklılık ile ilgilidir

(De Borger vd. 2002). Ölçek etkinsizliği, karar birimlerinin en üretken ölçek büyüklüğünden uzaklaşması olarak tanımlanabilir (Sanchez, 2009).

Ölçek etkinliği ile teknik etkinlik arasındaki ilişkiyi Şekil 5’teki gibi açıklayabiliriz.

Şekildeki ve noktaları üretkenlik sınırı üzerinde yer almaktadırlar. Yani her ikisi de

teknik etkindir. Ancak noktası, üretkenlik sınırını en uç noktasından teğet geçmektedir.

Böylelikle , mümkün olan maksimum üretkenliği yani optimal ölçeği gösterir. Bunun

anlamı, üretim sınırı üzerindeki hiçbir noktanın ’den daha yüksek üretkenlik

sağlayamayacağıdır (Coelli vd. 2005). Üretkenlik sınırının altındaki ! noktasının teknik ETKİNLİK

Teknik Etkinlik

Saf Teknik Etkinlik

Ölçek Etkinliği

27

etkin olan noktasına kayması durumunda !’nın üretkenliği artış gösterecektir. Ancak !’nın noktasına kayması, aynı zamanda ölçek etkinliğini de beraberinde getirecektir.

Şekil 5. Ölçek Etkinliği Kaynak: Coelli vd. 2005

Teknik etkinliğin saf teknik etkinlik ve ölçek etkinliği gibi iki parçaya ayrılarak incelenmesi, üretim birimlerinin etkinsizliklerinin girdilerini etkin kullanamamalarından mı yoksa yeterli ölçeğe ulaşamadıklarından mı kaynaklandığını belirlemek açısından önemlidir.

Bir diğer etkinlik türü ise, maliyet tabanlı olan tahsis etkinliğidir (Viton, 1997). Teknik etkinlik mühendislik ilişkilerine dayalı olup, fiyat ve maliyetlerle ilgili etkinlikleri dikkate almaz (Bhagavath, 2006). Farrell (1957) tarafından fiyat etkinliği olarak adlandırılan

tahsis etkinliği ise; istenen çıktı miktarının minimum maliyetle elde edilebilmesi için

hangi girdi karmasının kullanılması gerektiğini hesaplar (Karlaftis ve Tsamboulas, 2012). Başka bir ifadeyle, üretim sınırının üzerindeki her nokta teknik olarak etkin olarak kabul ediliyorsa da, tahsis etkinliği üretim sınırı üzerindeki belirli ve kesin bir noktada gerçekleşmektedir (De Borger ve Kerstens, 2000). Amacı girdi miktarını azaltmak olan bir sistemde, girdi miktarı azaltıldığında sistemin teknik olarak etkin olduğu kabul edilir. Ancak, eğer maliyetler optimal olmayan girdi karması kullanılarak düşürülmüş ise, sistemin tahsis etkin olmadığı söylenir (De Borger ve Kerstens, 2000; Karlaftis ve Tsamboulas, 2012).

28

Tahsis etkinliği, karar birimlerinin girdilerini rekabetçi pazarlardan satın aldığını varsayarak, mevcut çıktı miktarını elde etmek için daha düşük maliyetli girdilerin kullanılıp kullanılamayacağını sorgular. Eğer mevcut çıktı miktarını değiştirmeden daha az maliyetli girdiler kullanabilme potansiyeli varsa, bu durumda ilgili karar biriminin tahsis etkinsiz olduğu kabul edilir (Viton, 1997). Bu yönüyle tahsis etkinliği, belirli bir çıktı miktarının elde edilebilmesi için üretim maliyetlerini en aza indiren girdi karmasının kullanımını ifade etmektedir (Bhagavath, 2006).

Teknik ( ) ve tahsis etkinliği (!) arasındaki ilişkiyi Şekil 6’da açıklayabiliriz (Farrell,

1957). Bu modelde iki girdi (" ve ) ile tek çıktı olduğu varsayılmıştır. Şekildeki %%′

eğrisi eşürün eğrisi olup, belli miktar ürün elde etmek için gerekli olan tüm girdi kombinasyonunu göstermektedir. !!′ doğrusu ise, üretimde kullanılan girdilerin fiyatını

göstermektedir. Şekilde %%′ üzerinde bulunan noktalar teknik etkin, !!′ üzerindeki

noktalar ise tahsis etkindir. Buna göre ' noktası her ne kadar teknik olarak etkin ise de,

görüleceği gibi tahsis etkin değildir. Bu modelde, ( noktasının teknik etkinliği = )'/)(, tahsis etkinliği ise ! = )+/)' şeklinde hesaplanır.

Şekil 6. Teknik ve Tahsis Etkinlikleri Kaynak: Farrell, 1957

Teknik ve tahsis etkinliğinin yanında, bir de “kapsamlı (overall) etkinlik” kavramı bulunmaktadır. Kapsamlı etkinlik () ), teknik ve tahsis etkinliklerinin bir ürünü olup, bu

iki etkinlik skorunun çarpılması ile bulunur (Farrell, 1957). Bir birimin kapsamlı etkin olabilmesi için, hem teknik hem de tahsis etkin olması gerekmektedir. Şekil 6’da

29

görüleceği gibi, hem %%′ hem de !!′ üzerinde bulunan tek nokta, yani '′, kapsamlı etkin

olarak tanımlanır.

) = " !

Şekil 6’dan devam etmek gerekirse, ( noktasının teknik ve tahsis etkinlikleri

çarpıldığında, kapsamlı etkinliği; ) = )+/)( olarak bulunacaktır. Bu formüldeki )+,

belirli seviyedeki çıktıyı minimum maliyetle elde eden ve ( noktasına referans teşkil

eden + noktasını gösterirken, )( ise ilgili birimin yani (’nin mevcut maliyet seviyesini

göstermektedir (Aly vd. 1990).

Bu bölümde bahsedilen etkinlik ölçütlerinden hangisinin tercih edilmesi gerektiği, firmanın amaçları ile ilgilidir. Örneğin, bir firmanın amacı belirli bir süre içerisinde en fazla çıktıyı elde edebilmek ise, her ne kadar fiyat etkinsizliği ile sonuçlanabilecek olsa da, teknik etkinlik daha anlamlı olacaktır (Farrell, 1957). Ancak, üretilen çıktı için kullanılan girdi karmasının düşük maliyetli olması bekleniyorsa, o halde tahsis etkinliği daha fazla önem kazanacaktır.