1.5. Etkin Bir Vergi Sisteminin Önemi ve Özellikleri
1.5.3. Etkin Bir Vergi Sistemi Açısından Denetim
Maliye politikasının en önemli aracı olan vergilerin, politika hedefi için ne derece ehemmiyet taşıdığından daha önce bahsetmiştik. Ekonomik yapı içerisinde ise, vergi gelirlerini maksimum seviyeye çıkarırken karşılaşılabilecek sorunları aşmak için bazı argümanları kullanmak gerekmektedir. Bu argümanlardan en önemlisi denetim olarak tespit edilmiştir.
Denetim genel olarak; bir kişi, bir kurum veya iktidarın farklı yönlerden görünümünün, yapısının, işlerliğinin ve uğraşlarının; yanlışlık, çelişki, tutarsızlık veya eksiklik içerip içermediğinin; kanunlar, tüzükler, yönetmelikler, kararlar, kurallar ve akılcı yaklaşımlar çerçevesinde ölçülmesi, gözlenmesi ve izlenmesi için yapılan tüm çalışmalara verilen addır.117
Daha basit bir ifadeyle, bir konunun önceden belirlenmiş normlara ve kurallara uygun olup olmadığının tarafsızca araştırılmasını kapsayan bir
faaliyet118 ya da işlemlerin yasal, bilimsel ve düşünsel kurallara uygunluğunu araştırmak
117 Figen Altuğ, Mali Denetim, Ezgi Kitabevi, 2. Baskı, Bursa, 2000, s.3
118 Süleyman Güçlü, “Vergi Denetiminde Tarafsızlık”, E-Yaklaşım Dergisi, 2004-Mayıs, Sayı:10, s.1-2
VERGİ DENETİMİ
VERGİ YARGISI VERGİ MEVZUATI
38
amacıyla uygulama sırasında, öncesinde ve sonrasında yapılan incelemeler119 olarak
tanımlanabilir.
En genel anlamıyla vergi denetimi; vergi idaresinin vergi mükelleflerinin
yasalara uygun hareket edip etmediklerinin belirlenmesi olarak tanımlanır.120 Vergi
denetimi devletin yetkili organları tarafından gerçekleştirilen, vergi güvenliğini sağlamaya yönelik çeşitli tedbirleri ve teknikleri kapsayan ve devamlılık özelliği olan bir kavramdır.121
Vergi politikasının uygulanmasında destekleyici rol oynayan vergi denetiminin amaçlarını genel olarak sıralarsak; vergi kaçakçılığını önlemek ve bütçeye kaynak sağlamak (mali ve ekonomik amaç), gelir dağılımında adaleti sağlamak (sosyal amaç) ve yürürlüğe giren bir verginin gereği gibi uygulanması hususunda devletin gücünü
veya saygınlığını tesis etmek (hukuki amaç) olarak sıralanabilir.122
Ancak her dönemde vergi denetiminin en temel amacı, vergi kaybı ve vergi kaçakçılığı ile mücadele olmuştur. Bunu yerine getirirken, mükelleflerin beyanlarının doğruluğunu araştırmak, vergi kanunlarının uygulama olanaklarını gözden geçirmek ve bu arada kanunların uygulamadan doğan eksikliklerini belirlemek de bu kapsamda değerlendirilebilir.
Kısacası, vergi sisteminin başarısı, vergi yasalarının iyi düzenlenmiş olmasının yanında aynı zamanda vergilemenin doğrudan veya dolaylı bir şekilde etkin denetimine bağlıdır. Bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısına uygun yasalar yürürlükte bulunsa ve gelir idaresinin işleyişi mükemmel olsa bile, vergi denetiminin yapılmaması ya da olması gereken nitelik ve etkinlikte uygulanmaması, sistemin zaman içinde bozulması
ve doğru işlememesine neden olabilir.123
119
Hasan Basri Aktan, “İşletmelerde Mali Denetim”, Yaklaşım Dergisi, 2004-Ocak, Sayı:13, s.1
120 Abdülkadir Ünal, Türkiye’de Vergi Denetimi ve Vergi Denetmenlerinin Denetim İçerisindeki Rolü,
Vergi Denetmenleri Derneği Eğitim Yayınları Serisi:13: Türkiye’de Vergi Denetimi ve Vergi Denetmenlerinin Denetim İçerisindeki Rolü, Ankara, 2007, s.13
121 Güldem Dalak, “Vergi Denetimi ve Muhasebe Uygulamaları”, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı 129,
Haziran 1999, s.75
122
Fazıl Tekin-Ali Çelikkaya, Vergi Denetimi, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2011-Ağustos, 4. Baskı, s.46- 50
123 Nuh Irmak-Yasin Bilen, Türkiye’de Vergi Denetiminin Yeniden Yapılanması ve Bir Öneri, Kamu
Giderlerinin Finansmanı Kayıt Dışı Ekonomi ve Vergi Denetimi, Vergi Denetmenleri Derneği Eğitim
39 Bu açıklamalar çerçevesinde, etkin bir vergi sisteminden söz edebilmek için son derece iyi yapılanmış ve uygulanabilirliği yüksek bir vergi denetim birimi olmalıdır. Bu organizasyon içerisinde, gerek denetim mevzuatı gerekse denetim elemanları bir bütün olarak ele alınmalı ve gerekli olan sağlıklı yapının oluşturulması için çalışmalar yapılmalıdır.
40 İKİNCİ BÖLÜM
GENEL HATLARIYLA DENETİM ve VERGİ DENETİMİ
Denetim, bir nevi kontrol mekanizması olup, sistematik düzenin işleyişinde oluşabilecek aksaklıklar hakkında geniş bir bilgi verir. Denetim esas itibariyle sadece vergi hukuku ile ilgili olmayıp, diğer başka alanlarda da kullanıldığından, genel bir tanımlama yapıldıktan sonra esas araştırma konumuz üzerinde durulacaktır.
Latince bir kelime olan “Audit” (denetim) onaylayan, duyan anlamına
gelmektedir.124 Türk Dil Kurumu’nun güncel Türkçe sözlüğünde denetlemek, “bir işin
doğru ve yönetime uygun olarak yapılıp yapılmadığını incelemek, murakabe etmek, teftiş etmek, kontrol etmek” olarak açıklanmıştır.125
Bu tanım içinde yer alan kontrol, murakabe, teftiş kelimelerinin de ayrı ayrı açıklanmasında fayda bulunmaktadır.
Genel olarak kontrol, yönetimin önceden belirlenen amaç ve hedeflere ulaşmak için aldığı tedbirler; teftiş ise yapılan işlemlerde hata ve sorumluların tespit edilmesi, usulsüzlük ve yolsuzluklarla mücadele amacıyla ihtiyaç duyuldukça yapılan inceleme
ve değerlendirme faaliyetleri olarak tanımlanır.126 Murakabe Arapça “rakb” kökünden
gelmekle birlikte; bakıp gözetmek, gözaltında tutmak anlamını taşımaktadır.127
En basit tanımıyla, mevcut durumu ortaya koymak ve olması gerekenle karşılaştırmak olan
denetim, günümüzde artan bir ivme ile önem kazanmaktadır.128
Yıllar boyunca bireyler yaptıkları işlerin doğruluğunu ispatlama ve açıklama gayreti içine girmişlerdir. İşte bu bildirim ve iddiaların doğruluk ve uygunluğunun tartışılabilir olması bazı sorunları beraberinde getirebilir. Bu nedenle, açıklanan bilgilerin doğruluğunun saptanabilmesi için ayrıca bir inceleme yapılabilmesi
mümkündür.129
Başka bir ifadeyle, bir organizasyonun ya da bir işin yasal, bilimsel ve düşünsel kurallara uygunluğunu araştırmak maksadıyla gerçekleştirilen, başlangıçta,
124
Emile Woolf, Auditing Today, 6. Ed., Prentice, 1997, s.1
125 Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük www.tdk.gov.tr, Erişim Tarihi: 15.05.2016
126 Mahmut Akpınar, “Değişim Anlayış ve Metodolojisinde Değişimin Adı: İç Denetim”, Zonguldak
Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, Sayı:14, 2011, s.287
127
Figen Altuğ, a.g.e., s.1
128 Başak Ataman, “Türkiye’de Kamu Denetimi ve Kamu Denetçilerine Genel Bakış”, Maliye Finans
Yazıları, Nisan-2010, Sayı:87, s.17
41 uygulama sırasında ve uygulama sonunda gözden geçirilmesi ya da kısaca kurallara
uygunluğunun araştırılması denetim olarak ifade edilebilir.130
Bu çerçevede, bir konunun önceden belirlenmiş normlara ve kurallara uygun
olup olmadığının tarafsızca araştırılmasını kapsayan bir faaliyet131
olan denetim sayesinde, tüm organizasyonların şeffaflığı belki de en önemlisi hesap verilebilirliği sağlanmış olmaktadır. Bu durum, gerek organizasyonların kendi iç dinamikleri için gerekse kamu oto kontrol mekanizması için denetimi vazgeçilmez kılmaktadır.
Çalışmanın bu bölümünde; denetimin tarihi süreç içerisindeki gelişim süreci, hukuki durumu, türleri ve özellikleri ile denetime dair bazı tanımlamalara değinilerek genel bir çerçeve çizilmiştir.
2.1. Denetimin Tanımı ve Tarihsel Süreci
Denetim faaliyetinin ilk defa nerede ve ne zaman başlamış olduğu konusunda kesin bir bilgi olmamakla beraber, geçmişinin çok eski tarihlere kadar uzandığı yönünde bulgulara rastlanılmıştır. Milattan 3000 yıl kadar önce, Mezopotamya’ da mali işlerin özetinin hazırlanması için çeşitli çizgiler kullanıldığı; Roma ve Çin İmparatorluklarında
gelirlerin incelenmesi amacıyla hizmet birimleri kurulduğu belirlenmiştir.132
İlk çağda; Mısır medeniyetinde verginin tahsili için tarım ürünleri denetime tabi tutulmuş, Atina’da maliye tahsildarının hesaplarını inceleyen denetim kuruluşları ortaya çıkmış ve Roma’da “kester” adı verilen denetçiler tarafından kamu maliyesi kontol edilmiştir.133
Ortaçağda; denetim bir unvan olarak ilk kez on dördüncü yüzyılın başlarında (1289) İngiltere’ de kullanılmaya başlamış ve denetçiler tarafından incelenmesi esası kabul edilmiştir. Yine ilk profesyonel denetim örgütü “Collegio dei Rexonati” adı altında, 1581 yılında Venedik’ te ortaya çıkmıştır. Sanayi devriminden sonra ise
130 Uçar Demirkan, Kamusal Mali Denetim, Türkiye’deki Uygulaması ve Eleştirisi, Maliye Bakanlığı
Tetkik Kurulu Neşriyatı, No:172-1977, 1977, s.3
131 Süleyman Güçlü, “Vergi Denetiminde Tarafsızlık”, E-Yaklaşım Dergisi, 2010, Mayıs-2004, 132 İbrahim Organ, Vergi Denetimi ve Türkiye Uygulaması, Gazi Kitabevi, Ankara, Ocak-2008, s.6 133 F. Tekin-A. Çelikkaya, a.g.e., s.27
42 Avrupa’da, günümüz denetim sistemiyle benzerlikler taşıyan bir denetim sistemi
oluşmaya başlamıştır.134
Günümüzde uygulama alanı bulan modern anlamda denetim, olasılık ve görelilik esaslarıyla belirlenmiş hedef ve standartlar doğrultusunda ortaya çıkan sonuçların verimlilik, etkinlik ve ekonomiklik derecelerini ölçmek, karşılaştırmak ve analiz etmektir. Diğer bir anlatımla denetim, bir kuruluşun ekonomik faaliyetlerine ve olaylarına ilişkin açıklanan bilgilerin, önceden belirlenmiş esaslara uygunluk derecesini belirlemek ve raporlamak amacıyla bu ekonomik faaliyetlere ve olaylara ilişkin bilgilerle ilgili kanıtların tarafsızca toplanması, değerlendirilmesi ve sonucun bilgi
kullanıcılarına raporlanması şeklinde tanımlanabilir.135
Bu bağlamda denetim; yapılan bir fiilin ya da işlemin, daha önceden belirlenmiş olan bir takım temel kıstaslarla uyumlu olup olmadığını araştırmak ve sonucuna yönelik değerlendirmelerde bulunmaktır.