Etkili Okulda Yönetici

Bir örgüt için en değerli kaynak insandır ve insanların bu kurum için önemli olduklarını hissetme ihtiyacı yönetici için bir fırsat sayılabilir. Çağdaş yöneticinin ahlak ilkeleri doğrultusunda işgörenlere partnerlik etmesi beklenir (Genç, 2004, s.23). Etkili okula ulaşmada da yöneticinin liderliği kaçınılmazdır.

Etkili okulun oluşturulmasında okul yöneticisi boyutu, bir başka deyişle yöneticinin liderlik rolü büyük önem taşımaktadır. Öğretim lideri olarak okul yöneticisi okulun varlık nedenini ve eğitim-öğretim politikasını açıkça ifade eden bir vizyon geliştirmeli ve bunu tüm okul personeline aktarabilmelidir. Etkili okullardaki yöneticiler planlama becerisine sahip, etkili dinleme yapabilen, personelini motive edebilen, sorumluluk sahibi, iletişim becerileri güçlü kişilerdir.

Okul sosyal bir sistemdir ve her okulda o okula özgü kültür ve örgüt iklimi bulunur. Eğitim örgütlerinin girdisi ve çıktısı insanlar olduğundan insan ilişkilerinin önemli sayıldığı eğitim örgütlerinde örgütsel iklim ve kültür kavramları daha değerli olmaktadır. Bu kültürün ve iklimin oluşturulmasında en büyük pay okul yöneticisine düşmektedir. Eğer okul yöneticisi etkili bir kültür ve iklim oluşturmayı başarabilirse,

öğretmenlerin motivasyonunu artırarak sağlıklı bir okul kişiliği gelişmesini sağlayabilir (Çelik, 2002, s.50).

Eğitim işgörenlerini aynı amaç etrafında toplayıp ortak bir hedefe yöneltecek, personeli destekleyerek gelişip güçlenmesini sağlayacak, personelin beklentilerine cevap verip onları doyuma ulaştıracak kişi yöneticidir. Etkili örgütsel davranış meydana getirilmesinde yöneticilerin liderlik özellikleri göstermeleri önemlidir (Toprakçı, 2002, s.129). Ayrıca sembolik liderlik yönü güçlü olan bir okul yöneticisi okul paydaşlarında ait olma duygusu oluşmasına yardımcı olur.

Okulun evrensel amaçlarından biri bireyin sosyalleşmesini sağlamak olduğundan, bu amacını gerçekleştirmek isteyen okulun uygun bir örgütsel kültüre ve iklime sahip olması gerekir. Bu noktada okulun etkililiğini azaltan bir etken, okul yöneticisinin toplumsal kültür ile örgütsel kültürü kaynaştırmada yetersiz oluşudur. Eğitimin temel amaçlarından birinin de kültürel mirasın aktarılması olduğu düşünülürse, bu görevi de okulun gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. Burada da okul yöneticisine düşen rol, kültürel liderlik rolü olmaktadır. Okulu mekanik bir yapı olarak gören okul yöneticisi sosyal sermayeyi geliştiremez. Sosyal sermayesi zayıf olan okullarda öğretmenler mekanik bir biçimde derse girip çıkan, diğer öğretmenlerle ve okul yöneticileri ile etkileşimde bulunmayan varlıklar; eğitim yöneticisinin görevi de bu mekanik varlıklarla okulun rutin işlerini yöneten kişi olarak görülebilir (Çelik, 2002, s.51-102).

Okul bireyi farklılaştırma işlevini öğretim yoluyla gerçekleştirdiği için okul yöneticilerinin ilgisi toplumun istemleri, sorunları, çocuklar, öğrenciler, veliler ve okulda çalışanlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Tasarlanmış eğitim etkinliklerinin uygulanması, izlenmesi ve sınanması okul ortamında mümkün olmaktadır (Açıkalın, 1998, s.2).

Okul yöneticilerinin yeterlikleri teknik yeterlikler, insancıl yeterlikler ve kavramsal yeterlikler olmak üzere üç gruba ayrılır. Teknik yeterlikler göreve ilişkin etkinlikler dahilindeki bilgi ve becerilerin tümüdür. Buna örnek olarak bütçeleme, muhasebe, bakım ve onarım faaliyetleri gösterilebilir. İnsancıl yeterlikler birey ve

grupları anlayarak onları güdüleme becerisidir. Kavramsal yeterlikler ise okulu bulunduğu toplum, eğitim sistemi ve evrensel ölçüler içinde değerlendirme, örgütü bir bütün olarak görebilme becerisidir (Töremen ve Kolay, 2003).

Liderlik stratejisinin özü basittir: model olmak. Eylem sözden etkili olduğundan, liderler kendi kişisel ustalığına bağlanarak bunu ifade etmelidir. Başkalarının kişisel ustalık çabasını yüreklendirmek için kendi çabalarında ciddi olmaktan başka yapılacak daha güçlü bir şey yoktur (Senge, 2004, s.191).

Okul kültürü yönetiminde okul yöneticisine düşen görev, güçlü bir okul kültürü oluşturmaktır. Bu kültürün yerleştiği bir okulda yönetici ve öğretmenler ortak değer, norm ve inançlar etrafında birleşir, böylece bozucu nitelikteki alt kültürler ortaya çıkmaz; ayrıca okulun formal ve informal boyutunu kaynaştırır (Çelik, 2002, s.67).

Örgüt kültürü bir eğitim yöneticisinin kavramsallaştırıp algılaması gereken yönetsel konulardan biridir. Okul yöneticilerinin okulları bir sistem olarak çözümleyebilmeleri için sistemin şu üç özelliğini göz önünde bulundurmaları gerekmektedir: (1) Bir veya birden çok amaca yönelik çalışılarak bir bütünlük özelliği göstermesi, (2) Birden çok unsurdan oluşması ve (3) Unsurların birbirleri ile etkileşim içinde çalışması. Okul sistemindeki her ögenin kendine düşen görevi başarılı bir biçimde yapıp yapmaması tüm sistemi, yani okulun genelini olumlu veya olumsuz olarak etkileyecektir (Açıkalın, 1998, s.21-31).

Şişman’a (2004, s.38) göre etkili okul araştırmalarından çıkarılabilecek sonuçlardan bir tanesi de okul başarısını belirleyen temel özelliklerden birinin okul yöneticisinin liderlik davranışları olmasıdır. Yapılan çalışmalar sonucunda okul yöneticilerinin ortak özellikleri arasında okulun fiziki ve parasal kaynaklarının yönetimi, okul programı ve öğretim sürecinin yönetimi, insan kaynağının yönetimi, okul kültürünün ve değişimin yönetimi, okul dışı çevrenin yönetimi gibi maddeler bulunmaktadır. Başarılı okullar ile başarısız okullar arasındaki karşılaştırmalarda öncelikle iki okul grubuna ait liderler arasında farklılıklar bulunmaktadır.

Etkili okullarda yapılan araştırmalarda okul müdürleri eğitim ve öğretim lideri olarak nitelendirilir. Okul yöneticisi iyi bir yönetici değilse öğretimsel lider olamaz. Okul yöneticisi sürekli bir değişim içinde olan stratejiler, düşünceler ve inançlara, yani değişen toplum yapısına uyum sağlamak zorundadır. Öğretimsel bir lider olarak okul yöneticisinin üç önemli rolü mevcuttur: okulun misyonunu belirleme, öğretimsel programı yönetme ve okulun öğrenme iklimini geliştirme (Şişman, 2004, s.39-44).

Etkili okul araştırmalarının temelini öğretimsel liderlik yaklaşımı oluşturduğundan, okul yöneticisinin öğretim liderliği rolü, eğitimde yeniden yapılanma çalışmalarında önemle üzerinde durulan bir boyuttur. Bu liderlik biçimi, okul yöneticisinin klasik rol ve liderlik anlayışını değiştirmiştir. Okul yöneticisinin etkili liderlik rolü ile okulun etkili olması arasında yakın bir ilgi mevcuttur (Güçlü ve Özden, 2000).

Etkili okulda müdür eğitimsel liderdir ve okul misyonunu etkili ve sürekli bir biçimde personele, velilere ve öğrencilere ifade eder. Okul müdürünün rolü okulun etkililiğinde büyük önem taşımaktadır. Herkesin bir amaç birliği taşıması, okul misyonunun ve değerlerinin herkes tarafından algılanmasını sağlamak liderin, yani okul müdürünün görevidir. Okullar gibi karmaşık örgütler kuvvetli liderlere ihtiyaç duyar, müdür de bu konudaki rolünün hakkını vermelidir. Ron Edmonds “güçlü eğitimsel lidere sahip olup da etkili olmayan okullar olabilir; ancak, şu ana kadar güçlü eğitimsel lider olarak bir okul müdürünün bulunmadığı etkili bir okula rastlamadık” demektedir (Lezotte, 2001).

Okul müdürlerinin yönetsel liderlik mi yoksa öğretimsel liderlik rolünün mü baskın olması gerektiği konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılara göre okul müdürü her zaman bir öğretim lideri olmak durumunda değildir; öte yandan, pek çok araştırmacı okul müdürlerinin öğretimsel rollerini önemli bir etken olarak değerlendirmiştir.

Müdürlerin öğretim liderliği becerileriyle öğrenci başarısı arasında paralellik görülmektedir. Müdürlerin sahip oldukları öğretim liderliği becerisi öğretmen ve öğrenci faaliyetleri üzerinde etki sahibidir.

Etkili okul yöneticilerinde bireysel olarak şu özellikler belirlenmiştir: açık okul amaçları belirleme, amaçların okulda motivasyonun sürekliliğini sağlaması, kendine güven ve açıklık, belirsizlikle başa çıkabilme, güçle ilgili dinamiklere karşı duyarlılık, analitik bir bakış açısı sahibi olma ve işi ile ilgili sorumluluk alma becerisi. Etkili eğitim yöneticileri okullarının yönetiminde alışılagelmiş yöntemlerden çok farklı stratejiler kullanır, okul ortamında her an görülebilir, öğretmen ve öğrencilerle etkileşim içerisindedir.

Öğretim lideri sınıflarda, öğretmen odasında, koridorlarda, kantinde, kazan dairesinde, okul oyunları ile spor etkinliklerinde, okula geliş-gidiş saatlerinde, kısacası okulun her yerinde varlığını göstermelidir (Güçlü ve Özden, 2000).

Eğitim yönetimi alanında yapılan araştırmalar okul müdürünün liderlik davranışlarının örgütsel değişme, okulun geliştirilmesi ve iyileştirilmesi sürecinde önemli olduğunu göstermiştir (Şişman, 2004, s.46). Başaran’a (1994, s.180) göre ise eğitim örgütleri olan okulların ulusal amaçlara uygun olarak çalışabilmesi, etkili olabilmesi için eğitim yöneticilerinin yönetim kavram ve kuramlarında yeterli olması gerekmektedir.

Etkili liderlik gerçeğe dönük olandır. Etkili lider hem kendisini hem de izleyenlerini hatasız bir biçimde değerlendirir, grubun amaçları ile izleyenlerin ihtiyaçlarını dengede tutar, sorunları olduğundan büyük veya küçük görmeden çözmeye çalışır (Bursalıoğlu, 2000, s.84).

Okul yöneticileri günümüzde güçlü bir öğretimsel lider olarak tanımlanmaktadır. Smith ve Andrew (1989) okul yöneticisinin sergilediği güçlü öğretimsel liderlik davranışlarını şöyle sıralamaktadır (Şişman, 2004, s.37-38):

2. Okulun hedeflerinin gerçekleştirilmesine kendini adama,

3. Okulun amaçlarını gerçekleştirebilmek için gereken kaynakları uygun biçimde kullanma becerisine sahip olma,

4. Olumlu bir örgüt iklimi tesis etme,

5. Doğrudan öğretim politikasını geliştirmek için ise şu görevleri yapmalıdır:

a. Öğretmenlerle iletişim içerisinde olma,

b. Personel geliştirme etkinliklerine destek olma,

c. Yeni öğretim stratejilerinin kullanılmasını teşvik etme,

d. Değişik öğretim materyalleri sağlama,

6. Öğrencileri okul başarılarının artırılması konusunda destekleme ve öğretmen etkililiğini sağlama,

7. Okul amaçlarına uygun vizyon geliştirme,

8. Grupları ve ilgili birimleri karar alma sürecine dahil etme,

9. Materyalin etkili bir biçimde sağlanıp kullanılması, öğretmenlerin akademik başarılarını artıracak desteği sağlama,

10. Etkili zaman yönetimi ile öğrenme sürecini olumsuz etkileyebilecek etkenleri aza indirerek düzen ve disiplin sağlama.

Yüksek kişisel ustalık düzeyine sahip olan insanlar çeşitli ortak özelliklere sahiptir. Vizyon ve hedeflerinin gerisinde bulunan özel bir amaç duygusu vardır. Böyleleri için vizyon yalnızca iyi bir fikir olmaktan öte bir çağrı niteliğindedir. Onlar mevcut durumu bir düşman olarak değil, bir müttefik olarak değerlendirirler. Değişim güçlerine direnmek yerine, onları kavrayıp birlikte çalışabilme yetisine sahiptirler. Ayrıca bu insanlar sürekli bir öğrenme halindedir. Hiçbir zaman “varmazlar” (Senge, 2004, s.158-159).

Etkili okulda müdür liderliği personeli ile paylaşan eğitimsel liderdir. O, liderlerin lideridir. Okulun amacının öğrenme olduğunu vurgular, müdür ve öğretmenler aktiftir; becerikli, cesur, destekleyicidir ve okul misyonuna kendilerini adamışlardır, herkesten yüksek performans beklentisi içinde olduğunu ifade eder, öğrenci gelişimini izlemek için öğretmenlerle işbirliği içinde çalışırlar.

Etkili liderler zeki ve enerjiktir, kendilerine güvenirler. Örgütün hedeflerine ulaşmasında çalışanları destekler. Etkili okul yöneticilerinin de aynı özelliklere sahip olmaları beklenir. Okul yöneticisi, okulun amaçlarına en üst seviyede ulaşmasını sağlamak için öğretmen ve öğrencileri teşvik eder, onları destekler.

Çelik (2000, s.44-49) okul yöneticisinin öğretimsel liderlik davranışlarını dört temel boyut altında incelemiştir:

1. Kaynak sağlayıcı olarak okul yöneticisi: Okul yöneticisi okulun amaçlarına ulaşmasında gerekli olan kaynakları sağlayıp bir araya getirir. Konferans ve hizmet içi eğitim kurslarına önem verir. Etkili okul yöneticisi zaman ve kaynakları etkili biçimde kullanır.

2. Öğretimsel kaynak olarak okul yöneticisi: Sınıftaki öğrenme ortamını geliştirmeye çalışır. Öğretmenlerin öğretim materyalleri ile stratejilerini doğru kullanmasını özendirir. Belirli aralıklarla personelini değerlendirir. Kısaca, daha iyi bir öğretim için olanak sağlar.

3. İletişimci olarak okul yöneticisi: Etkili iletişim yoluyla okulun etkinlik ve programlarının anlaşılmasını sağlar. Öğretmenleri okulun örgütsel amaçlarını gerçekleştirmeye doğru yöneltir.

4. Görünür kişi olarak okul yöneticisi: Okulun her yerinde görülür, sınıf ortamında ve koridorlarda öğretmen ve öğrencilerle etkileşimde bulunur, okulun değerlerini davranışlarıyla güçlendirir. Öğretmen ve öğrencilerin başarılarını değerlendirerek ödül dağıtıcı olarak güçlü bir etki oluşturur. Bu nedenle etkili okul araştırmalarında liderlik boyutu büyük önem kazanmaktadır.

Etkili okullarda bulunan yöneticiler, öğretmenler ve öğrenciler ile uyum ve işbirliği içinde çalışır. Okulda olumlu bir iklim mevcuttur. Okul müdürleri öğretmenlerin kendilerini geliştirmelerini teşvik eder. Öğrencilere sorumluluk verilmesini özendirir. Başarılı öğrencileri öğretmenler ile diğer öğrenciler önünde ödüllendirir. Etkili okullardaki yöneticiler okulun her yerinde sıkça görülür. Bu okullarda başarıyı yakalamak için önem taşıyan ölçme ve değerlendirme faaliyetlerinin etkin bir biçimde yürütülmesini sağlar.