Etik kodlar

Meslek etiklerinde sorulan sorular günlük hayattan ya da felsefedekinden farklı olarak belirli bir mesleği icra ederken, belirli tek durumlar karşısında genel olarak kişinin ne yapıp yapmaması gerektiğine dair sorulardır ve bu sorulara verilen yanıtlar uluslararası bildirgeler, sözleşmeler ve meslek etik kodları olarak vücut bulurlar (Kuçuradi, 2009). Herhangi bir kurum içinde davranışları düzenlemenin yollarından birisi etik davranış kodları oluşturmaktır. Bu kodlar iyi ya da kabul edilebilir davranışları, kural ve ilkeleri, sistemli bir şekilde bir araya getiren yazılı belgelerdir ve kanun, düzenleme ve kılavuz ilkeleri içine alan, etik davranış kurallarından daha dar bir kavramdır (Yüksel, 2010). Etik kodlar bir mesleğin saygınlığını koruma, geliştirme ve sürdürme işlevi kadar, mesleğin yasallığının ve meşruluğunun tanınmasına da yardım ederler. Etik kodlar aynı zamanda mesleğin uygulama standartlarının güç ve özerklik çerçevesinde nasıl sunulacağı konusunda topluma bir taahhütte bulunulduğunu da ifade eder. Mesleğin birliğinin, onurunun ve gücünün korunmasında meslek etiği kodlarının işlevi büyüktür (Aydın, 2016 s. 56). Etik kodlar olarak adlandırılan mesleki davranış ilkeleri, bir mesleğin ve toplumun üyeleri arasındaki inandırıcılığın aracıdır ve yazılı olarak belgelendiğinde o meslek grubu için toplumsal bir sözleşmeye dönüşür. Etik kodlar, ortak değerlere ve özgörevlere sahip üyeler arasında mesleki aidiyet duygusunu artırır, topluma ve insanlığa karşı da görevlerinin ne olduğu bilincini canlı tutar. Bir mesleğin kodlarının ve davranış ilkelerinin belirlenmesi, o mesleğin hedef kitlesini daha tatmin edici hizmetler vermesini sağlamada rehber olacaktır (Bahar, 2014, s. 67). Etkili bir etik sisteminin en önemli unsurlarından biri açık ve kapsamlı bir etik davranış kodudur. Açık, duyarlı, kolayca anlaşılır bir dille yazılmış ve kamu görevlilerinin hukuki danışmana sormaya gerek duymadan anlayabilecekleri bir etik davranış kodu ideal olandır (Yüksel, 2010, s. 121).

Elbette ki bu kodlar ahlaki davranışların sınırlarını belirlemez, fakat normal hayatta olduğu gibi iş hayatında da bireylerin davranış ve tutumlarında yol gösterici olma özelliğini taşırlar. Bir meslek alanında faaliyet gösteren bireylerin, meslekleri ile ilgili olan etik kodlara tam anlamıyla uymaları beklenir. Meslek etiği ilkelerinin geçerliliğinden ve etkinliğinden söz edebilmek için söz konusu ilkelerin tüm meslek üyelerince bilinmesi ve dikkate alınması gerekir. Öncelikle meslek sahibinin vicdanına seslenen meslek etiği ilkelerinin, bu özelliği temel alarak hukuk kuralları gibi cezai bir yaptırıma sahip olmaları söz konusu değildir. Örgütler, çalışanların katılımıyla bir etik kodu geliştirerek ahlaki niyetleri hakkında paydaşlarına bir sinyal gönderirler (Bahar,

2014). Etik kodlar faaliyetler yerine getirilirken nasıl davranılacağını yansıtır ve bir rehber niteliğindedir. Bu kodlar bir kurum ya da meslek grubunun faaliyetlerinin iç ve dış paydaşlarca değerlendirilmesine imkân sağlar ve saygıyı artırır (Yüksel, 2010).

Kültürler, örgütü oluşturan bireylerin ortak olan davranış ve alışkanlıklarını içerdiği gibi onları yönlendiren etik değerleri de içerir. Dolayısıyla, etik kodların da örgütlerde ortak paylaşılan değerlere dönüştürülmesi onun etkileme gücünü arttıracaktır. Ayrıca, örgütler, sahip oldukları kültürel özelliklerini anlayarak, örgütsel karar ve davranışlarında rehberlik etmesi için kullanmalıdırlar. Örgüt kültürü oluşturulurken; etik kodlardan, örgütsel politikalardan veya örgütsel planlardan yararlanılabilir. Ancak bu materyaller tüm çalışanlara uygunsa, kabul edilmiş ve izlenmiş ise örgüt kültürünün etik bir şekilde oluşturulduğu söylenebilir (Bahar, 2014, s. 86-87). Dolayısıyla bir etik rejimi, ülkenin kültürünü yansıtacak ve ona saygı duyacak bir şekilde geliştirilmelidir. (Yüksel, 2010, s. 82). Bunun yanında etik kodların hazırlanma sürecinde yaygın katılım önemlidir. Bu şekilde kamu görevlilerinin bunları sahiplenmesi mümkün olabilir. Etik davranış kodları hazırlanırken kamu makamlarının ya da etik kurullarının hazırladığı belgeler yerine toplumun daha geniş kesiminin ortak iradesini yansıtan kodların ihtiyaca daha etkili biçimde cevap vereceği açıktır (Yüksel, 2010).

Etik kodları yazılı sözlü gibi farklı şekillerde karşımıza çıkabilmektedir. Etik kodlar biçime ya da içerdiği ilkelere göre farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. İçerdiği ilkeler bakımından etik kodlar Yarı etik kodlar ve tam etik kodlar olarak ikiye ayrılabilir. Yarı etik rehberler mesleğe ilişkin görgü kurallarını içerirken, tam etik rehberler, mesleğe ilişkin genel etik yükümlülükleri tanımlamaktadır. Etik kod belirleme süreci genel değerler düzeyinde bırakılabildiği gibi, daha ayrıntılı olarak mesleki standartlar ve ilişkilerdeki nezaket kurallarını da kapsayacak biçimde daha ayrıntılı olarak da ele alınabilmektedir (Aydın, 2016).

Bu sınıflandırmaya benzer bir şekilde etik kodun yapısındaki genellik ve belirlilik oranına göre genel ifadelerin olduğu on emir modeli ya da çok sayıda ve ayrıntılı hüküm içeren justinian kod modelinden bahsedilebilir. Günümüzde etik kodlarla ilgili üç temel eğilimden söz edilebilir. Genel ilkeleri ifade eden uygulamaya dönük ayrıntılardan uzak kodlar, ikincisi sorumluluk, yasa ve yaptırımları ayrıntılarıyla belirten kodlar, üçüncüsü de son yıllarda geliştirilen hem ilkeler hem de usullere ilişkin açıklayıcı nitelik taşıyan kodlar. Genel olarak kodların gri alanlarla ilgilendiği söylenebilir (Yüksel, 2010). Etik kodlar beklenen mesleki uygulama standartlarının garantisini veren ve bu standartlar

konusunda bir yandan çalışanlara ilham verirken, diğer yandan bu standartları yerine getirme konusunda taahhütte bulunmayı sağlarlar. Hatta hedef kitle bu standartlara uyulmadığında şikayetlerde bulunabilir (Aydın, 2016).

2.3.3.1 Öğretmenler için bir etik kodu

Eğitim ortamında etik karar verme süreci ciddi bir sorumluluk içeren ve bir davranışın doğru mu yoksa yanlış mı olduğunu tekrar tekrar düşünmeyi gerektiren bir süreçtir. O nedenle, eğitimcinin kendi önyargılarından sıyrılarak daha objektif olması gerekir. Bu ise önceden belirlenmiş standartlar ile olmaktadır. Bunlara kısaca mesleki etik ilkeler veya mesleki etik kodlar denilmektedir. Okulda ve sınıfta öğretmene yardımcı olabilecek bu tür etik davranış standartlarının geliştirilmesi öğretmenlerin karşılaşacakları sorunlar karşısında daha objektif daha gerçekçi karar vermelerine olanak sağlayacaktır. Çünkü bu tür standartların geliştirilmiş olması eğitimcinin kendi kişisel düşünce ve ön yargılarının iş ortamına yansımasını engellemiş olacaktır. Bundan ötürüdür ki mesleki etik kavramına daha profesyonel yaklaşabilmek etik kuralları ya da kodları gerekli kılmıştır (Öztürk Aynal vd., 2013, s.430).

Öğretmenlik mesleği ile ilgili bir etik koddan bahsedilirken de çoğunlukla Amerika ya da başka yabancı eğitim sistemlerinde kullanılan etik kodlardan bahsedilmekte fakat Türkiye’de bu şekilde aktif olan bir etik kodun bulunmadığı görülmektedir (Aydın, 2012a; Aydın, 2012b). Düzenlenen 19. Milli Eğitim Şurası’nda da bu anlamda bir etik kodu hazırlanması için çalışma yapılması önerilmişti ve son zamanlarda Millî Eğitim Bakanlığı 2015/21 sayılı genelge ile etik ilkelerden oluşan bir liste oluşturup il müdürlüklerine göndermiştir.

Bu genelgeye göre kısaca (MEB, 2015c);

- Eğitimci öğrenciyi utandıracak, onurunu kıracak söz ve davranışlardan hassasiyetle kaçınır.

- Eğitimci öğrencilere iyi örnek olur.

- Özellikleri bakımından farklılık gösteren bütün öğrencilere diğerleri gibi anlayış ve hoşgörü ile yaklaşır.

- Eğitimci mesleğini icra ederken öncelikle insan haklarına saygı duyar; ırk, dil, din, renk, siyasi görüş ve aile statüsü gözetmeden, öğrencilere adil ve eşit davranır.

- Eğitimci öğrenciyle ilgili edindiği bilgilerin gizliliğine riayet eder, yasal zorunluluklar ve acil durumlar dışında bu gizli bilgileri korur.

- Öğrencinin özel hayatına ait bilgileri, ailesinin dışında kimseye açıklamaz. - Beden ve ruh sağlığını, fiziksel, sosyal gelişimini ve eğitimini olumsuz yönde

etkileyecek şekilde davranmaz.

- Mesleğini sevmediği izlenimini gösterecek davranışlardan kaçınır.

- Mesai ve ders saatlerine titizlikle uyar; derse geç girerek, dersten erken ayrılarak ya da gerçeğe aykırı mazeretler üreterek eğitim sürecini kesintiye uğratmaz.

- Dersten geç ayrılmak suretiyle öğrencinin dinlenme hakkını engellemez. - Kişisel, ailevi ve çevresel nedenlerle üzüntü, sıkıntı, mutsuzluk gibi kişisel

durumlarını öğrencilere yansıtmaz.

- Eğitimci, Öğretmenler Günü gibi özel gün ve haftalarda verilen, maddi değeri olmayan sembolik nitelikteki hediyeler hariç, mesleki kararını ve tarafsızlığını etkilemesi muhtemel herhangi bir hediyeyi kabul etmez.

- Yardımcı ders kitabı ve diğer araç gereçleri sadece öğrencilerin gelişimini gözetmek üzere tavsiye eder.

- Kanuni istisnalar hariç olmak üzere öğrencilere ücret veya başka bir menfaat karşılığı özel ders vermez.

- Öğrenci ve velilerden bağış, yardım veya başka bir isim altında para ya da eşya talebinde bulunmaz, bunlarla ilgili zorunluluk getirmez.

Fakat Aydın (2012a, s. 28)’a göre mesleki etik kodları, çalışanların bir davranışa zorlanmadan önce kabul etmiş olmaları gereken unsurlardır. Bir başka ifadeyle etik davranış kodları hazırlanırken kamu makamlarının ya da etik kurullarının hazırladığı belgeler yerine toplumun daha geniş kesiminin ortak iradesini yansıtan kodların ihtiyaca daha etkili biçimde cevap vereceği açıktır (Aydın, 2012a; Fisher, 2013; Yüksel, 2010). Bu nedenle ilkelerin içeriğine ilişkin sorumlulukları üstlenmeden önce, çalışanların olabildiğince açık bir atmosfer içinde bu ilkeleri geliştirmiş olmaları gereklidir.

Bu çalışmada da buradan hareketle öğretmenler için bir etik kodu öğretmenlerin de görüşleri dikkate alınarak geliştirilmiştir.