Etik İklim Boyutları

Etik iklimle ilgili ilk çalışmayı 1988 yılında Victor ve Cullen sosyo- kültürel, örgütsel ve felsefi ilkeleri temel alarak iki boyuttan oluşan bir etik iklim modeli oluşturarak gerçekleştirmiştir. Kohlberg’in 1969 yılında yaptığı çalışmaya paralel olan bu çalışma ile hem çok boyutlu hem de örgütlerin farklı etik iklimlere sahip olduklarını gösteren Victor

ve Cullen’in etik iklim boyutları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir (Malloy ve Agarwall, 2001; Upchurch ve Ruhland, 1996; Victor ve Cullen, 1988).

Tablo 3.1 Teorik Etik İklim Türleri

ETİK ÖLÇÜTLER

ANALİZ DÜZEYİ

Bireysel Yerel (örgütsel) Evrensel Egoistlik Bireysel çıkar Örgüt çıkarı Yeterlilik

Yardımseverlik Arkadaşlık Ekip ruhu Sosyal sorumluluk

İlkelilik Kişisel ahlak Örgütün kuralları ve yöntemleri

Yasalar ve mesleki ilkeler

Kaynak: Victor ve Cullen, 1988 s:104

Yukarıdaki tabloya bakıldığında temel etik ölçütleri olan egoistlik, yardımseverlik ve ilkelilik ile bireysel, yerel ve evrensel analiz düzeylerinin çapraz çarpımı sonucu 9 farklı iklim ortaya çıkmaktadır. Üç egoist, üç yardımsever ve üç ilkeli etik iklim tipi vardır. Bu dokuz etik iklim tipinin her biri örgüt içinde karar vermede bir rehber olarak kullanılabilmektedir. Örneğin; egoist- bireysel bir etik iklimde karar verilirken daha çok bireysel çıkar göz önüne alınmaktadır, bunun aksine ilkeli evrensel bir etik iklimde kararlar kanunlar ve kurallar temel alınarak verilmektedir (Cullen ve diğ., 2003). Etik iklimin boyutlarının değişik olmasının etik davranışların farklı tiplerinin olmasına bağlı olduğu öne sürülmektedir (Bingöl, 2004).

Victor ve Cullen örgütün etik iklimi ile ilgili üç farklı varsayım öne sürmüşlerdir.

Birincisi farklı normatif sistemlerin örgüt içinde veya örgüt içindeki alt gruplarda gelişebilmekte olduğudur. İkincisi, işgörenlerin örgüt etik ikliminin tipini algılamalarının benzerlik göstermesidir. Sonuncusu ise; etik iklimden beklentilerin duygusal düşüncelerden farklı olduğudur (Upchurch ve Ruhland, 1996).

Aşağıda Victor ve Cullen’in (1988) etik iklim teorisinin analiz düzeyi ve etik ölçütler boyutu ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir.

3.4.1. Analiz Düzeyi Boyutu

Etik ölçütleri örgütsel kararlara uygulamak için kullanılan bir boyuttur. Bu boyutun temel dayanağına göre bireyler farklı gruplar içinde değişik rol ve davranışlar üstlenirler (Weber ve Seger, 2002). Bireysel analiz boyutu kişisel etikle ilgilidir. Kişinin aldığı kararlarda kendi değerleri ve inançları rol oynar (Barnet ve Vaicy, 2000). Örgütsel boyutta işgörenlerin konu ile ilgili düşünceleri dikkate alınarak karar alınır. “Ben” yerini “Biz”e bırakmıştır. Evrensel boyutta ise kanunlar ve örgüt dışındaki meslek üyelerine odaklanılır.

Kararlar alınırken evrensel etik standartlar dikkate alınır (Victor ve Cullen, 1988).

3.4.2. Etik Ölçütler Boyutu

Etik kuramlardan oluşturulmuş olan bu boyutta üç temel etik iklim ölçütü vardır.

Egoist bir etik iklim, bireyin ya da örgütün çıkarları doğrultusunda etik düşünülmesine ve karar alınmasına neden olur (Barnet ve Vaicy, 2000). Kişisel çıkarlar üzerine odaklanan bu iklim türünde diğer kişiler düşünülmeden kararlar alındığı için örgütsel bağlılığın yeterli düzeyde olması beklenemez (Cullen ve diğ., 2003). Bu tür etik iklimde bir karar alınırken kullanılan ahlaki değerlerin birincil amacı kişinin kendi çıkarını sağlama yetisini başarmaktır. Egoist etik iklimlerde normlar kişisel çıkarların sağlanmasını destekler tarzdadır. Örgütteki işgörenler kendi çıkarlarını diğerlerininkinden daha önde tuttukları için etik dışı davranışlar işgörenler arasında daha sık görülür. Egoizmin analiz boyutları açısından ilişkisine göre bireysel alanda egoist bir etik iklimde alınan kararlarda kişinin kendi çıkarları ön plandadır. Örgütsel alanda egoizmde örgütün çıkarları, evrensel alanda ise sosyal sistemlerin çıkarları dikkate alınarak kararlarda bulunulur (Victor ve Cullen, 1988; Peterson, 2002; Cullen ve diğ., 2003).

Yardımsever bir etik iklim, sadece bireyin değil diğer kişilerin de çıkarlarını göz etmeye odaklanan bir ölçüttür. Karar verici merciler tüm alternatifleri gözden geçirerek herkesin gereksinimlerini göz önüne alıp karar verirler, böylece alınan kararlardan başkalarının nasıl etkileneceğini düşünülerek kararlar alınmış olur (Weber ve Seger, 2002).

Bireysel düzeyde alınan kararlar iyi insan ilişkileri geliştirmeye, örgütsel düzeydekiler ekip çalışması oluşturmaya ve evrensel düzeyde alınan kararlar ise sosyal sorumluluk

oluşturmaya yönelik olarak belirlenir (Sağnak, 2005). İşgörenlerin tamamının çıkarları düşünüldüğü için yönetim işgörenleri tanımada ve sorunları çözmede istekli davranır.

Yardımlaşma ve dayanışma gibi olumlu özelliklere sahip bu etik iklim türünde işgörenler arasında olumlu bir çalışma ortamı ve örgütsel bağlılık sağlanmış olur. Bireysel alanda yardımseverlik etik ikliminde diğer insanların önemsenmesi ve dikkate alınması esastır.

Örgütsel alanda yardımseverlik örgüte bağlılık ve örgütsel ortaklığı getirirken evrensel alandaki ise örgüt dışındaki kişilerin önemsenmesini sağlar (Victor ve Cullen, 1988).

Dayanışma, karşılıklı kişisel yakınlaşmalar ve görevler hakkındaki olumlu düşünceler yardımsever etik ikliminin karakteristik özelliklerindendir.

Son etik iklim çeşidi olan ilkelilikte ise, kararlar alınırken kural ve yönetmelikler göz önüne alınsa da kişilerin çıkarları göz ardı edilmez. Olası herhangi bir etik sorunda etik kurallara, kodlara bakılarak karar alınır. Bireysel düzeyde alınan kararlarda kişinin kendi kuralları, örgütsel düzeyde alınan kararlarda örgütün yönetmelik ve kuralları, evrensel düzeydekilerde ise yasalardan yararlanılır (Victor ve Cullen, 1988).

1987 yılında Victor ve Cullen tarafından bir örgütte birden fazla etik iklim çeşidi olduğu bulunmuş, fakat bunlardan birisinin diğerlerinden daha baskın olduğu ifade edilmiştir. Etik iklim çeşitliliğinin örgüt içinde olmasının oluşan etik çatışmaların çözümünde oldukça yardımcı olduğunu da belirten Victor ve Cullen ilk araştırmalarında profesyonellik, önemseme, kurallar, araçsallık ve verimlilik olmak üzere toplam 6 etik unsur bulmuşlardır. Daha sonraki çalışmalarında ise en sık rastlanan 5 farklı etik iklim boyutunu önemseme, yasa ve kodlar, kurallar, araçsallık ve bağımsızlık olarak ortaya koymuşlardır. Bu yeni düzenlemede verimlilik araçsallığa, profesyonellik ise yasa ve kodlara eklenmiştir (Martin ve Cullen, 2006; Victor ve Cullen, 1988).

Tablo 3.2 Sık Rastlanan Etik İklim Türleri

ETİK KRİTER