İlk İslâm âlimlerinin, İslâm Mezhepleri Tarihi’ne verdikleri isim, “Makâlât”, “İlmu’l-Makâlât veya “İlmu Makâlâti’l-Fırak”dır.
Hicretin daha birinci yüzyılından itibaren başlayan bir takım siyasî ve itikâdî tartışmalar üzerine, muhtelif fırkalara mensup şahısların, kendi görüşlerinden birini veya birkaçını açıklayan sözleri, oldukça kısaydı. Bu sözlerden her biri şu veya bu fırkaların
529 Misal için bkz. Sırrı Paşa, Milel, s. 20, 33, 38, 44, 72. 530 Bkz. Sırrı Paşa, Milel, s. 73.
531 Bkz. Sırrı Paşa, Milel, s. 131-134, 140-150.
138
yürüdüğü yol ile uyuşan bir görüşe işaret eden belli bir meseleyi bir “makale” çerçevesi içinde ele alıyordu. Ehl-i Sünnet’in dışındaki mezhep mensuplarınca yazılan bu küçük eserlere, bu sebepten, “Makale” (Çoğulu: Makâlât); bu eserleri ortaya koyanlara da “Ashâbu’l-Makâlât” deniyordu. Zaten Makâlât türünden eserlerin çoğu, zamanımıza kadar ulaşamamıştır.
Maamafih Ehl-i Sünnet’e mensup olanlar da “Makâlât” kitapları yazmışlardır. Onların bu husustaki gayeleri Ehl-i Sünnet’in dışındaki fırkaların “Makâlât” kitaplarında ele alınıp savunulan görüşlerini açılamaktı.
Mezhepler Tarihçiliğinde, “Makâlât” devrini, artık muhtelif fırkaların tamamen teşekkül ettiği ve her fırkanın itikâdî görüşlerinin tamamının birbiriyle ve özellikle Ehl-i Sünnet’in görüşleriyle kıyaslanıp tetkik ve tenkide tabi tutulduğu “Fırak” (Fırkalar) veya “Milel ve Nihal” (Dinler ve Fırkalar) eserleri dönemi takip eder. Bu dönem hicrî üçüncü yüzyıldan itibaren başlamaktadır.
Hicrî beşinci ve altıncı yüzyıllar, Mezhepler Tarihi kaynakları bakımından şanslı devirlerdir; çünkü bu devirlerde yazılan Ehl-i Sünnet eserlerinden zamanımıza ulaşanları, azımsanamayacak sayıdadır.532
Hicrî sekizinci yüzyılında telif edilmiş olan, Adudüddin el-Îcî (ö. 756/1355)’ye ait el- Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam adlı eser daha önceki kelam düşüncesinin özlü ve sistematik bir ifadesi niteliğindedir.533
Hicrî dokuzuncu yüzyılda yazılan, Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 816/1413)’nin, Şerhu’l- Mevâkıf’ı Adudüddin el-Îcî’nin el-Mevâkıf adlı eserine yapılan şerhlerin en meşhurudur.534
Yukarda adı geçen el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam ve Şerhu’l-Mevâkıf adlı eserler aslında kelam kitabıdırlar. Ancak gerek el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam’da535 ve gerekse Şerhu’l- Mevâkıf’da536 kısa da olsa ihtilaflardan ve fırkalardan bahsedilmiştir.
İşte tanıtılmaya çalışılan, Giritli Sırrı Paşa’ya ait Ârâü’l-Milel adlı bu eserin “Hilâfiyat” başlığı altındaki fırkalar bölümü, bazı ekleme ve çıkarmalar hariç, Şerhu’l- Mevâkıf’taki fırkaların anlatıldığı kısımla aynıdır.537
532 Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, (el-Fark Beyne’l-Fırak’a yazdığı önsöz), Ankara 1991, s. XIII-XXI.
533 Tahsin Görgün, “Îcî, Adudüddin”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 410-414. 534 Sadreddin Gümüş, “Seyyid Şerif Cürcânî”, DİA, VIII, 134-136. 535 Adudüddin el-Îcî, el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam, s. 414-429. 536 Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 620-635.
537 Krş. Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 620-635; Sırrı Paşa, Milel, s. 81-191.
139
Sırrı Paşa kitabına başlarken yukarda da geçtiği gibi önsöz ve giriş kısmında bazı terimleri uzun uzadıya açıklar. Örneğin önsözde ihtilaf kelimesi ile hilaf kelimesini açıklayarak aralarındaki farklılığa vurgu yapar.
Giriş kısmında ise şer’i hükümlerin kaça ayrıldığından yola çıkarak bunları konu edinen ilme verilen isimlerden bahseder. özellikle fıkıh, fıkıh usulü ve kelam ilimlerinden ve konularından bahseder.538
Müellif eserindeki, ihtilaflar kısmını anlatırken de başta Şerhu’l-Mevâkıf olmak üzere bazı kaynaklardan yararlanmıştır. Ancak ihtilaflar kısmını Şerhu’l-Mevâkıf gibi çok kısa tutmayarak olayların detayına inmiştir. Müellifin çeşitli kaynak göstererek ele aldığı bu ihtilaflar yaklaşık on beş civarındadır.539
Sırrı Paşa’dan ve eserlerinden bahseden kaynaklar incelendiğinde “Ârâü’l-Milel” ile ilgili fazla bir bilgi ve değerlendirmeye rastlanılmamıştır. Yukarda da geçtiği gibi sadece bu eserin Nakdü’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm tarzında yazılmış540 dinleri ve fırkaları
anlatan541 bir kitaptır türünden kısa ve öz bir bilgiye rastlanıldı.
Hicrî sekizinci yüzyılda yazılan el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam’ın en güzel şerhi olma özelliğini yansıtan Şerhu’l-Mevâkıf’ı yansıtması sebebiyle Ârâü’l-Milel, Mezhepler Tarihi alanındaki önemli eserlerden biridir.
Müellifin eserde işlemiş olduğu ihtilaflar kısmı kaynak aldığı diğer kelam ve mezhepler tarihi kaynaklarına nazaran daha derli, toplu ve detaylıdır. Buna örnek verilecek olunursa müellif ilk ihtilafta gerek siyer ve gerekse kelam kitapları ve özellikle Şerhu’l- Mevâkıf’ı kaynak gösterir.542 Oysa bu ihtilafa Şerhu’l-Mevâkıf’ta kısaca değinilmiş olmasına rağmen,543 müellif birkaç daha kaynak göstererek kendi değerlendirmesini de ekler.544
Müellifin eserinde işlemiş olduğu ihtilafların hepsi kısa bir şekilde aynı sıra halinde gerek Ebkâru’l-Efkâr’da545 ve gerekse Şerhu’l-Mevâkıf’ta546 mevcuttur. Muhtemelen müellif ihtilaflar kısmını anlatırken bu şekliyle Şerhu’l-Mevâkıf’tan almış ve buna bazı
538 Sırrı Paşa, Milel, s. 7-17.
539 Krş. Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 619, 620; Sırrı Paşa, Milel, s. 19-81. 540 Bursalı, a.g.e., II, 369.
541 Koçkuzu, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsirdeki Metodu, s. 13. 542 Sırrı Paşa, Milel, s. 19.
543 Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 619. 544 Sırrı Paşa, Milel, s. 20-24.
545 Âmidî, Ebkâru’l Efkâr, III, 342, 343. 546 Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 619, 620.
140
eklemeler de yapmıştır. Diğer siyer, kelam ve mezhepler tarihi kitaplarının birçoğunda da bu ihtilaflar mevcuttur.547
İhtilaflar kısmından sonra “Hilâfiyât” başlığı altında anlatılan fırkalar bölümünde ise, müellif temel fırkalardan ve bunların kollarından bahseder.548
Müellifin fırkaları anlatış biçimi klasik mezhepler tarihi kaynaklarındaki anlatış şekliyle aynıdır. Örneğin bir fırkayı tanıtırken klasik mezhepler tarihi kaynaklarındaki gibi ilk önce kurucusunun ismini zikreder ve bu kişiye tabi olanlar bundardır der. Bu şekliyle eser bir klasik İslâm mezhepleri tarihi kitabıdır denilebilir.549
Bazı fırkalardan uzun uzadıya bahsederken bazılarından ise birkaç cümleyle bahseder.550 Zaten bu bilgileri genellikle Şerhu’l-Mevâkıf’tan almış olduğu daha önce belirtilmişti.
Bazı fırkaların görüşlerini taksim ederek numaralandırırken bazılarının görüşlerini ise numaralandırmadan anlatmıştır.551
Eserde bahsedilen diğer fıkhî mezhepleri ve kurucularının tercüme-i halleri incelendiği zaman, Ebu Zehra’nın Mezhepler Tarihi kitabına benzemektedir. Ancak Sırrı Paşa eserinde fıkhî mezheplerden ve kurucularının tercüme-i hallerinden çok kısa bahsederken,552 Ebu Zehra çok detaylı bilgi vermektedir.553
Yine eseri farklı kılan diğer bir unsur da kelam sahasına giren çeşitli konularda Ehl-i Sünnet akidesinin çok kısa bir özetini vermesidir.554
Bütün bunlardan da anlaşılacağı üzere Giritli Sırrı Paşa’nın kaleme almış olduğu, mezhepler tarihi sahasına ait olan bu eser en az diğer mezhepler tarihi eserleri kadar önemlidir. Ele alınan konulara bakıldığında terim bilgileri, çeşitli konulardaki ihtilaflar, fıkhî ihtilaflar, itikâdi fırkalar, fıkhî mezhepler, bunların kurucuları, Ehl-i Sünnet akidesi gibi çok çeşitli bilgiler verilmiştir. Ancak bazı yorumlar hariç, Sırrı Paşa kendisinden fazla bir şey eklememiştir.
547 Misal için bkz. Bağdâdî, el-Fark, s. 14-18; Şehristânî, el-Milel, I, 21-26. 548 Sırrı Paşa, Milel, s. 81-195.
549 Misal için Krş. Bağdâdî, el-Fark, s. 121; İsferâyînî, et-Tabsîr, s. 16; Şehristânî, el-Milel, I, 46; Âmidi,
Ebkâru’l-Efkâr, III, 345; Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 620; Sırrı Paşa, Milel, s. 85.
550 Sırrı Paşa, Milel, s. 122-150, 175.
551 Misal için Krş. Bağdâdî, el-Fark, s. 54; İsferâyînî, et-Tabsîr, s. 43; Şehristânî, el-Milel, I, 60; Âmidi,
Ebkâru’l-Efkâr, III, 347; Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 621; Sırrı Paşa, Milel, s. 104, 105, 112.
552 Sırrı Paşa, Milel, s. 195-205.
553 Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 340-530. 554 Sırrı Paşa, Milel, s. 210-223.
141
SONUÇ
Osmanlının karışık zamanlarına denk gelen Tanzimat döneminde, eğitim ve öğretimde birçok yenilik yapılarak Osmanlı aydınları yetiştirilmeye çalışılmıştır. Medreseler; bozulmadan önce, belirli ilim ve terbiye veren kurumlar olarak görevini en iyi şekilde yerine getirmişlerdir. Buralardan hem kendisine hem de topluma faydalı insanlar yetişmiştir.
İşte bunlardan birisi de son dönem Osmanlı âlimi olan Giritli Sırrı Paşa’dır. Sırrı Paşa, ülkenin birçok yerinde memurluk ve idarecilik yapmış bir devlet adamıdır. Vazifesine ilk olarak katiplikle başlayan Sırrı Girîdî, daha sonra mektupçuluk, mutasarrıflık, valilik ve vezirlik gibi resmi görevlerde bulunmuştur.
Resmi hizmetlerini devam ettirirken zamanını en güzel şekilde değerlendirerek ilmî çalışmalar yapmıştır. Bu sayede birçok eser telif etmiştir. Bütün bunların yanında görevli bulunduğu yerlerde imar faaliyetlerinde de bulunarak yollar yaptırmıştır. Bağdat valisi iken Hindiye seddinin inşasında ve Hille kanalının açılmasında da büyük hizmetleri vardır.
Hayatını çok verimli geçiren Sırrı Paşa, ilimle iştigal ederek, değişik sahalarda 20’e yakın eser yazmıştır. Bunların bir kısmı tefsir, hadis, ahlak ve kelam gibi alanlarla ilgilidir. Bu eserler günümüzde hâlâ değerini korumaktadır. Sırrı Paşa’nın şiirleri de vardır. Aynı zamanda Rik’a yazısı güzel ve kendine mahsus bir tarzdadır.
Sırrı Paşa, bu sebeple Osmanlının son zamanlarında kendisini hem devlet idaresinde başarılarıyla ispatlamış hem de birçok alanda kitap yazarak adını ölümsüzleştirmiştir.
Bu kitaplarından birisi de mezhepler alanıyla ilgili olan “Ârâü’l-Milel” adlı eserdir. Yukarda tanıtılan bu kitap mezhepler alanında yazılmış önemli bir eserdir. Önemi şu sebeplerden dolayıdır: Peygamberimizin son anlarından başlayarak daha sonra fırkaların doğuşuna da etki edecek ihtilafları, ayrıntılı bir şekilde çeşitli kaynak kitaplara müracaat ederek aktarmıştır. Yine hilâfiyât başlığı altında fırkaları ve tâli kolların bazılarını ayrıntılı, bazılarını da kısa özet şeklinde tanıtmıştır. Yine Ehl-i Sünnet mezheplerini ve kurucularını da kısaca anlatır. Kitabın en sonunda Ehl-i Sünnet akidesinin genel bir özetini yapar. Bütün bu anlatılanlardan, eserin mezhepler alanında yazılmış önemli ve kıymetli bir eser olduğu ortaya çıkmaktadır. En önemlisi bu eser bize, ondokuzuncu yüzyıl müelliflerinden birisinin fırkaları nasıl değerlendirdiğini, nerelerde hangi eserlerden kaynak gösterdiğini ve nasıl bir mezhepler tarihi eseri meydana getirdiğini göstermektedir.
Bütün bunların yanında “Ârâü’l-Milel”in eksik yanları da vardır. İlk olarak ihtilafları anlatırken bazen kaynak göstermektedir. Ancak göstermiş olduğu kaynağın neresinden
aldığını belirtmemesi önemli bir eksikliktir. Bu eksiklik kitabın birçok yerinde mevcuttur. Bazı maddeleri anlattıktan sonra “çoğunu ve ekserini falanca yerden aldım” diyerek neresini veya nereye kadarını aldığını yine belirtmemektedir. Eser mezhepler tarihi alanıyla ilgili olmasına rağmen, bazı fıkhî ihtilafları çok detaylı anlatmış ve çeşitli ictihadlara yer vermiştir. Daha sonra hilâfiyât başlığı altında fırkaları anlatırken de fırkaları hangi kaynaktan aldığını belirtmemesi kitabın en önemli eksikliklerinden birisidir. Bir fırkayı tanıtırken zaman zaman “Seyfeddin Âmidî bunlar hakkında dediki…” diyerek, Âmidî’nin hangi kitabından ve neresinden alıntı yaptığını belirtmemesi de çok önemli bir eksikliktir. Yine fırkaları anlatırken örneğin “falanca fırka kendi aralarında dört tâli kola ayrılmıştır” der ancak tâli kollarını tanıtırken beş tâli kol olarak anlatır. Yani başta söylediği sayıyla anlattığı sayı birbiriyle uyuşmamaktadır. Bu ilmî bir eserde önemli bir hatadır. Bu hata da birkaç yerde yapılmıştır. Yine Hanefî mezhebini tanıtırken Ebu Yusuf ile Ebu Muhammed arasında meydana gelen kıskançlık olayını anlatıyor ki bu meselede de kaynak vermemektedir. Buradan da anlaşılıyor ki Sırrı Paşa mezhepler tarihi alanıyla ilgili olan bu eserinde menkıbelere de yer vermektedir. Yine kitapta, bazılarının İmam Şafiî’nin rafiziliğine inandıklarını belirtir ve bu hususta hiçbir yorum yapmamaktadır. Bu meseledeki görüşü nereden aldığını yine belirtmez. Kitabın son bölümündeki Ehl-i Sünnet inancının, akidesinin özetini, yine nereden aldığını belirtmez ve burada da kaynak göstermez.
Sırrı Paşa, eserinin genelinde zaman zaman âyet ve hadislere başvurur. Ancak âyetleri hangi sureden aldığını ve yerlerini göstermez. Hadislerin de kaynaklarını zikretmemektedir. Ancak bu hadislerin bazıları Kütüb-i Sitte’de mevcuttur. Genel olarak anlatıma bazen kendi yorumunu katarak karşı görüşü eleştirdiği de olmuştur. Bazen de istitrat başlığı altında anlattığı konuya ilavelerde bulunur. Yine bazı yerlerde “fırkaların sapıklıklarından Allah’a sığınırız, pislikler, alçaklar” v.b. ifadelere; bazı kişileri anlatırken de “bu habis dedi ki” diyerek duygularına yer verir.
Bütün bu anlatılanlardan sonra “Ârâü’l-Milel” hakkında şu kanıya varılabilir: Bu eser bazı eksikliklerine ve hatalarına rağmen Hz. Peygamber’in son zamanlarında ve daha sonra meydana gelen ihtilafları, itikadî fırkaların kısaca genel görüşlerini ve kaça ayrıldıklarını, ameldeki mezhepleri ve kurucuların hayatlarını ve Ehl-i Sünnet akidesini bize aktarmaktadır. Bu yönüyle ondokuzuncu yüzyılda bu alanda kaleme alınan önemli eserlerden birisidir.
143
BİBLİYOGRAFYA Ahmet Cevdet Paşa (ö. 1895);
- Kısas-ı Enbiya, çev. Mahir İz, y.y. 1985.
- Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefa, İstanbul 1331.
Ahmed Midhat Efendi (ö. 1912);
- Mufassal Tarih-i Kurûn-u Cedide, İstanbul 1303. - Müdâfaa, İstanbul 1300.
Algül, Hüseyin;
- “Fedek”, DİA, XII, İstanbul 1995, (s. 294, 295). Ali Haydar Efendi;
- Usûl-i Fıkıh Dersleri, İstanbul 1966.
el-Âmidi, Seyfeddin (ö. 631/1233);
- Ebkâru’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, tahk. Ahmed Ferid el-Mezîdi, Beyrut 2003. - el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, Kahire, 1967.
Apaydın, H. Yunus;
- “İctihad”, DİA, XXI, İstanbul 2000, (s. 432-445). Atar, Fahreddin;
- “Fetva”, DİA, XII, İstanbul 1995, (s. 486-496). Atik, M. Kamel;
- İslâmî Kavramlar, Ankara 1997.
Aynî, Mehmet Ali;
- Tabakât ve Âdâb-ı Müfessirîn zeyli, İstanbul 1312.
el-Bağdâdî, Ebu Mansur Abdulkâhir (ö. 429);
- El-Fark Beyne’l-Fırak, tahk. Muhammed Muhyiddin Abdilhamid, Beyrut 1990.
Bağdatlı, İsmail Paşa (ö. 1920);
- Hediyyetü’l-Arifin, Esmâ’ül- Müellifin ve Âsâru’l- Musannifîn, İstanbul 1955.
Bardakoğlu, Ali;
- İslâmî Kavramlar, Ankara 1997.
Bebek, Adil;
- “Kâ’bi”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, (s. 27). Berki, Ali Hikmet, - Keskioğlu, Osman;
- Hz. Muhammed ve Hayatı, Ankara 1978.
- “Bihke”, Türk Ansiklopedisi, VI, Ankara 1953, (s. 365).
144
- “Bihke”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, III, İstanbul 1986, (s. 1626). Bilmen, Ömer Nasuhi (ö. 1971);
- Hukukı İslâmiyye ve Islahatı Fıkhıyye Kamusu, İstanbul 1949.
Bingöl, Abdülkuddüs;
- “İstidlâl”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, (s. 323-328). el-Buhâri, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870); - es-Sahih, İstanbul 1992.
Bursalı, Mehmet Tahir Efendi (ö. 1925);
- Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1972.
Bursevi, İsmail Hakkı (ö. 1125/1725);
- Rûhu’l-Beyan Tefsîri,terc. Ömer Faruk Hilmi, İstanbul 2005.
el-Cürcânî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerif (ö. 816/1413);
- Şerhu’l-Mevâkıf, İstanbul 1239.
- Et-Târifat, İstanbul 1318.
Çağatay, Neşet;
- “Vâsıl”, İA, XIII, İstanbul 1986, (s. 219-222). Çağatay, Neşet, - Çubukçu, İbrahim Agah;
- İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1985.
Danışmend, İsmail Hâmi (ö. 1889/1967);
- İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1972.
Dârimi, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman (ö. 255/868); - es-Sünen, İstanbul 1992.
Devellioğlu, Ferit;
- Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 2004.
Dursun Yıldız, Hakkı (Redaktör);
- Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1986,
- “Bâbek”, DİA, IV, İstanbul 1991, (s. 376, 377). Ebu Davud, Süleyman b. el-Eşas (ö. 275/888); - es-Sünen, İstanbul 1992.
Ebu Zehra, Muhammed (ö. 1974);
- İmam Zeyd, Kahire Tsz.
- İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdulkadir Şener, Ankara 1997,
- İslâm’da İtikadî, Siyâsi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya,
İstanbul Tsz.
145
Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddin İsmail b. Ali b. Mahmud el-Eyyûbi (ö. 732/1331);
- el-Muhtasar fî Tarihi’l-Beşer, (el-Muhtasar fî Ahbari’l-Beşer, Tarihu Ebi’l- Fidâ), Mısır 1323.
Ebü’l-Ferec, Cemaleddin İbnü’l-Cevzi Abdurrahman el-Bağdâdî (ö. 597);
- Telbîsü İblis, Beyrut 1983.
el-Eş’ari, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail (ö. 324/935-36);
- Makâlâtü’l-İslâmiyyin ve’htilâfü’l-Müsallin, tahk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire 1950.
el-Fârûkî, İsmail Râci / el-Fârûkî, Luis Lâmia;
- İslâm Kültür Atlası, çev. Mustafa Okan Kibaroğlu-Zerrin Kibaroğlu, İstanbul
1999, (s. 339-342).
Fığlalı, Ethem Ruhi;
- Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul Tsz.
- Mezhepler Arasındaki Farklar, (el-Fark beyne’l-Fırak Tercümesi), Ankara
1991.
- “Abdullah b. Muâviye”, “Abdullah b. Sebe”, DİA, I, İstanbul 1988, (s. 118, 119), (133, 134).
- “Cemel Vak’ası”, DİA, VII, İstanbul 1993, (s. 320-322). - “Hâricîler”, DİA, XVI, İstanbul 1997, (s. 169-175) - “İbâzıyye”, DİA, XIX, İstanbul 1999, (s. 256-261). Gelenbevî, İsmail, (ö. 1205/1791);
- Hâşiye Alâ Şerhi’l-Celâl, İstanbul 1260.
Gölcük, Şerafeddin;
- “Beyân b. Sem’ân”, DİA, VI, İstanbul 1992, (s. 28, 29).
- “Hayyât, Ebü’l-Hüseyin”, DİA, XVII, İstanbul 1998, (103-105). Gölcük, Şerafeddin,- Yurdagür, Metin;
- “Gelenbevi”, DİA, XIII, İstanbul 1996, (s. 552-555). Görgün, Tahsin;
- “Îcî, Adudüddin”, DİA, XXI, İstanbul 2000, (s. 410-414). Gülsoy, Ersin;
- “Kandiye”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, (s. 303-305). Gümüş, Sadreddin
- “Seyyid Şerif Cürcânî”, DİA, VIII, İstanbul 1993, (s. 134-136).
146
Halaçoğlu, Yusuf, - Aydın, M. Akif;
- “Cevdet Paşa”, DİA, VII, İstanbul 1993, (s. 443-450). Harman, Ömer Faruk;
- “Milel ve Nihal”, DİA, XXX, İstanbul 2005, (s. 57-60). Haydarizâde İbrahim (ö. 1933);
- İslâm Mezhepleri ve Tarikatları Tarihi, sad. Rekin Ertem, İstanbul 1981.
Hilmi, Ahmet, - Nur, Ziya;
- İslâm Tarihi, İstanbul 1982.
Hizmetli, Sabri;
- “Karmâtiler”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, (s. 510-514). Hüdâri, Muhammed;
- Usûl-i Fıkıh, Mısır 1965.
(İbn Haldun), Ebu Zeyd Veliyüddin Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadremî el-Mağribî et-Tenûsî (ö. 808/1406);
- Mukaddime, terc. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982.
(İbn Haldun);
- Mukaddime, Beyrut 1967.
İbn Hanbel, Ahmed Muhammed b. Hanbel (241/855);
- el-Müsned, İstanbul 1992.
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Hazm el-Endülüsi ez-Zâhiri (ö. 456);
- Kitabü’l-Fasl Fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, Bağdat Tsz.
İbn Hişam (ö.218/833);
- es-Sîratü’n-Nebeviyye, Mısır 1936.
İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid (ö. 273/886); - es-Sünen, İstanbul 1992.
İbn Manzur, Cemaleddin Muhammed (ö. 711); - Lisânu’l-Arab, Beyrut 1994.
(İbnü’l-Esir), İzzüddin Ebu’l-Hasan Muhammed b. Abdilkerim b. Abdilvahid eş- Şeybâni (ö. 630/1233);
- el-Kâmil fi’t-Tarih, Beyrut 1979.
el-Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffar (ö. 756/1355); - el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam, Kahire Tsz.
İlhan, Avni;
- “Amr b. Ubeyd”, DİA, III, İstanbul 1991, (s. 93-94).
147
- “Bâtıniyye”, “Bedâ”, DİA, V, İstanbul 1992, (s. 190-194), (s. 290, 291). - “Ebu Haşim el-Cübbâi”, DİA, X, İstanbul 1994, (s. 146, 147).
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (ö. 1957);
- Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 1988. - Son Hattatlar, İstanbul 1955.
el-İsferâyînî, Ebu-l Muzaffer (ö. 471);
- et-Tabsır fi’d-Din ve Temyizi’l-Firkati’n-Naciyeti Ani’l-Firakı’l-Halikın, Mısır
1940.
el-Kandahlevi, Muhammed Yusuf (ö. 1965);
- Hayatü’s-Sahabe, Dımeşk 1969.
Karal, Enver Ziya;
- Osmanlı Tarihi, Ankara 1976.
Kılıç, İsmail;
- Giritli Sırrı Paşa’nın Ahsenü’l-Kasas İsimli Eseri ve Tefsir İlmindeki Yeri,
İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2000. Kırca, Celal;
- İslâmî Kavramlar, Ankara 1997.
Koçkuzu, A. Hâlim;
- Giritli Sırrı Paşa ve Tefsirdeki Metodu, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1992. Konrapa, M. Zekâî;
- Peygamberimizin Hayatı, İstanbul 1958.
Kutluay, Yaşar;
- “Sümâme”, İA, XI, İstanbul 1970, (s. 232). Lütfullah Ahmet (ö. 1113/1702);
- Hayat-ı Rasülullah, İstanbul 1332.
el-Malatî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman (ö. 377);
- et-Tenbih ve’r-Red Alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida’, Bağdat 1968.
Mâlik b. Enes (ö. 179/795-6); - el-Muvatta, İstanbul 1992.
Moacanın, Nedad;
- “İzvornik”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, (s. 553, 554). Muhammed b. Abdülvahhab (ö. 1206/1792);
- Hz. Muhammed’in Hayatı, terc. Salih b. Abdülaziz Al-Racihî, Ankara 1977.
148
Muhammed Esad Bey (ö. 1830/1962);
- Hazreti Muhammed, çev. Hüseyin Avni, İstanbul 1959.
Müslim, İmam Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccac (ö. 261/875); - es-Sahih, İstanbul 1992.
en-Nîsâbûrî, Abdullah el-Hâkim (ö. 405/1014);
- el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Beyrut Tsz.
Nyberg, H. S.;
- “Mu’tezile”, İA, VIII, İstanbul 1960 (s. 756-764). - “Nazzâm”, İA, IX, İstanbul 1960, (s. 148, 149). Okay, Orhan;
- “Ahmed Midhat Efendi”, DİA, II, İstanbul 1989, (s. 100-103). Öğüt, Sâlim;
- “Emir”, DİA, XI, İstanbul 1995, (s. 119-121). Onat, Hasan;
- “Hattâbiyye”, DİA, XVI, İstanbul 1997, (s. 492, 293). Öz, Mustafa;
- İslâm Mezhepleri (el-Milel ve’n-Nihal Tercümesi), İstanbul 2005.
- “Acâride”, DİA, I, İstanbul 1988, (s. 318, 319).
- “Ahmed b. Habıt”, “Ali el-Esvâri”, DİA, II, İstanbul 1989, (s. 70, 71). - “Beyhesiyye”, DİA, VI, İstanbul 1992, (s. 65).
- “Ezârika”, DİA, XII, İstanbul 1995, (s. 45, 46). - “Gâliyye”, DİA, XIII, İstanbul 1996, (s. 333-337).
- “Hişâm b. Hakem”, DİA, XVIII, İstanbul 1998, (s. 153, 154). - “İmâmiyye”, DİA, XXII, İstanbul 2000, (s. 207-209)
- “Ma’bed el-Cüheni”, DİA, XXVII, Ankara 2003, (s. 281). - “Muammer b. Abbâd”, DİA, XXX, İstanbul 2005, (s. 323-325). Öz, Mustafa, - eş-Şek’a, Mustafa Muhammed;
- “İsmâiliyye”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, (s. 128-133). Özaydın, Abdülkerim;
- “Ebü’l-Fidâ”, DİA, X, İstanbul 1994, (s. 320, 321), - “Hasan Sabbah”, DİA, XVI, İstanbul 1997, (s. 347-351). - “İbnu’l-Esir”, DİA, XXI, İstanbul 2000, (s. 26, 27). Özel, Ahmet;
- “Ahkâm”, DİA, I, İstanbul 1988, (s. 550, 551).
149
Özen, Şükrü;
- “Hilaf”, DİA, XVII, İstanbul 1998, (s. 527-538). - “İhtilaf”, DİA, XXI, İstanbul 2000, (s. 565-568). Öztuna, Yılmaz;
- Devletler ve Hanedanlar (İslâm Devletleri), Ankara 1969. - Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul 1979.
- “Saz, Leyla”, Türk Ansiklopedisi, XVIII, Ankara 1980, (s. 206, 207). Pakalın, Mehmet Zeki;
- Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, İstanbul 1983 .
Parmaksızoğlu, İsmet;
- “Sırrı Paşa”, Türk Ansiklopedisi, MEB, XXVIII, Ankara 1980, (s. 534). er-Râzi, Fahreddin (ö. 606/1210);
- “Tefsir-i Kebir”(Mefâtihu’l-Gayb), terc. Suat Yıldırım-Lütfullah Cebeci-Sadık
Kılıç, C. Sadık Doğru, Ankara 1988. Sami, Şemseddin;
- Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 2002.
es-Serahsî, Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl (ö. 490);
- Usûl-i Serahsî, Beyrut 1973.
Sırrı Paşa, Giritli (ö. 1895);
- Ârâü’l-Milel, İstanbul 1303,
- Nakdü’l-Kelam fî Akâidi’l-İslâm, İstanbul 1324. - Ruh, İstanbul 1305.
- Sırr-ı İnsan, İstanbul 1312.
- Sırr-ı Kur’an, İstanbul 1302, 1303.
“Sırrı Paşa (Giritli)”, Meydan Larousse, Meydan Yayınevi, XI, İstanbul 1980, (s. 278).
“Sırrı Paşa (Giritli)”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yayınları, VIII, İstanbul 1998, (s. 10).
“Sırrı Paşa (Giritli)”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, XX, İstanbul 1986, (s. 10474).
Strothmann, R.;
- “Zeydiyye”, İA, XIII, İstanbul 1986, (s. 549-551). Subhi Paşa, Abdüllatif, (ö. 1886);
- Hakâiku’l-Kelam fî Tarihi’l-İslâm, İstanbul 1297.
150
Süreyyâ, Mehmed (ö. 1311/1893);
- Sicill-i Osmanî veya Tezkire-i Meşahir-i Osmaniyye, İstanbul 1996.
eş-Şâtibî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed (ö. 790/1388);
- el-İ’tisam, Beyrut 1295.
eş-Şehristânî, Muhammed Abdülkerim b. Ebi Bekir Ahmed, (ö. 548/1153);
- el-Milel ve’n-Nihal, tahk, Abdülaziz Muhammed el-Vekil, Kahire 1968.
Şenel, Lütfi;
- İslâm Mezhepleri Tarihi, Konya 1996.
Şeşen, Ramazan;
- “Câhiz”, DİA, VII, İstanbul 1993, (s. 24-26). Şentürk, Lütfi, -Yazıcı, Seyfettin;
- İslâm İlmihali, Ankara 2004.
Tanci, Muhammed;
- “Şehristânî”, İA, XI, İstanbul 1970, (s. 393-396). Tevetoğlu, Fethi;
- “Subhi Paşa, Abdüllatif”, Türk Ansiklopedisi, XXIX, Ankara 1980, (s. 455). Tevfik, Ebu’z-Ziya;
- Hasan b. Sabbah, İstanbul 1300.
Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/898); - es-Sünen, İstanbul 1992.
Toksarı, Ali;
- İslâmî Kavramlar, Ankara 1997.
Topaloğlu, Bekir;
- Kelam İlmi Giriş, İstanbul 1996.
Tuğlacı, Pars;
- Osmanlı Şehirleri, İstanbul 1985.
Tukin, Cemal;
- “Girit”, DİA, XXIV, İstanbul 1996, (s. 85). Tunç, Cihat;
- “Bişr b. Mu’temir”, “Ca’fer b. Harb”, DİA, VI, İstanbul 1992, (s. 223, 224), (s. 549-551).
- “Gaylân ed-Dımaşkî”, DİA, XIII, İstanbul 1996, (s. 414, 415). - “Hişam b. Amr”, DİA, XVIII, İstanbul 1998, (s. 151, 152). Tümer, Günay;
151
- “Cizvitler”, DİA, VIII, İstanbul 1993, (s. 40-42). Uludağ, Süleyman;
- “İbn Haldun”, DİA, XIX, İstanbul 1999, (s. 538-543). - “Hasan-ı Basri”, DİA, XVI, İstanbul 1997, (s. 291-293). Ülkü, Hayati;
- İslâm’da Mezhepler, İstanbul 1980.
Üzüm, İlyas;