Ârâü’l-Milel isimli eser Sırrı Paşa tarafından Nakdü’l-Kelam tarzında yazılmış bir eserdir.479 Eserin yazımı H. 1303 yılının Cemâdiye’l-ûlâ ayının yirmi dördünde Ankara’ da tamamlanmış,480 aynı yıl İstanbul’da basılmıştır.481
Mezhepler Tarihi ile ilgili olan bu eser incelendiği zaman müellifin, kitabın sonunda “temme’l-cildü’l-evvel min kitâbi ârâi’l-milel”482 (Ârâü’l-Milel adlı kitabın birinci cildinin sonu) tabirini kullandığı görülmüştür. Kaynaklarda kitabın ikinci cildine rastlanılmamıştır; Fakat müellifin bu tabirinden ikinci cildini yazmış olabileceği veya yazma niyetinin olduğu ve belki de ömrünün yetmediği anlaşılabilir. Ancak, Sırrı Paşa’nın Tabakât ve Âdâb-ı Müfessirin adlı Risalesinin sonuna eser sahibinin tercüme-i halini yazan Mehmet Ali Aynî, müellifi, müellifin eserlerini ve kitapların kaç cilt olduğunu tanıtırken “Ârâü’l- Milel‘in bir ciltten ibaret olduğunu”483 belirtmektedir. Diğer kaynaklarda da ikinci cildine
rastlanılmadığından Ârâü’l-Milel bir ciltten ibarettir denilebilir.
Müellif ilk olarak bazı terimlerin ve kavramların tariflerini vererek kitabına başlamaktadır.484
Daha sonra eserin giriş kısmında, genel olarak Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan ihtilaflardan bahseder.485 Kitabın önsözünde de belirtilen “Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır....”486 hadis-i şerifini zikreder.487 Mu’tezile fırkasından başlayarak488 diğer itikâdî fırkaları konu alır ve görüşlerinden bahseder.489 Ayrıca kitabın son taraflarında dört fıkhî mezhepten ve kurucularından da kısaca bahseder.490 En son ehl-i sünet akidesinden kısa ve öz bilgiler verir.491
Müellif Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan ihtilafları ayrı ayrı konular halinde kısımlara ayırmış ve birkaç tanesi hariç diğerlerinden tafsilatlı bir şekilde bahsetmiştir. Bu
479 Bursalı, a.g.e., II, 369. 480 Sırrı Paşa, Milel , s. 223. 481 Sırrı Paşa, Milel, s. 1. 482 Sırrı Paşa, Milel, s. 223.
483 Mehmet Ali Aynî, Tabakât ve Âdâb-ı Müfessirîn Zeyli, s. 30. 484 Sırrı Paşa, Milel, s. 7-17.
485 Sırrı Paşa, Milel, s. 19-81.
486 Bu hadisle ilgili bilgi için bkz. Bağdâdî, el-Fark, s. 4-11; İsferâyînî, et-Tabsîr, (Muhammed Zahid el- Kevseri’nin bu kitaba yazdığı önsözü), s. 4, 5.
487 Sırrı Paşa, Milel, s. 6. 488 Sırrı Paşa, Milel, s. 81. 489 Sırrı Paşa, Milel, s. 81-223. 490 Sırrı Paşa, Milel, s. 196-204. 491 Sırrı Paşa, Milel, s. 210-223. 132
anlattığı kısma “küfrü gerektirmeyen ihtilaflar” adını vermiştir.492 Bundan sonra ortaya çıkmış olan ihtilaflara, “Ahkâm-ı Aslıyey-i itikadiyye’dendir” diyerek, ihtilaf adını vermez. Dolayısıyla bu bölüme “Hilâfiyât” adını verir. Bu isim altında fırkaları anlatır.493
Sırrı Paşa, İslâmî fırkaları “Kibâr-ı firak-ı İslâmiyye sekizdir” (İslâmiyete ait sekiz büyük fırka vardır) diyerek sekize ayırmış ve her birisinin kaç kola ayrıldığını ve genel görüşlerini kısaca açıklamıştır.494
Müellif, fırkaları anlatırken tarih vermemektedir. Önce fırka reisinin ismini zikreder ve buna tabi olanlar bu fırkadandır diyerek daha sonra görüşlerini açıklar. 495
Sırrı Paşa, “Ârâü’l-Milel” adlı eserinde zaman zaman kaynak kitaplara başvurmuştur. Bu bilgileri nereden aldığını cilt ve sayfa belirterek sadece bir yerde zikreder496 diğer yerlerde ise kitabı ve müellifini cilt ve sayfa belirtmeden zikreder,497 bazen de falanca bu konuyla ilgili olarak dedi ki... diyerek kaynak kitabın ismini ve sayfa numarasını belirtmemiştir.498
Ârâü’l-Milel ile ilgili geniş malumat altta verilecektir.
Yukarda elden geldiğince müellifin bahsetmiş olduğu eserlere müracaat edilerek kaynak olarak belirttiği kitapların yerleri dipnotlarda gösterilmeye çalışılmıştır.
Sırrı Paşa, eserinde kaynak olarak aşağıdaki isimleri ve kitaplarını zikreder: 1. Subhi Paşa, Hakâiku’l-Kelam fî Tarihi’l-İslâm.499
2. İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih.500 3. Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya.501 4. Ebü’l-Fidâ, Tarihu Ebi’l-Fidâ.502
492 Sırrı Paşa, Milel, s. 19-81. 493 Sırrı Paşa, Milel, s. 81. 494 Sırrı Paşa, Milel, s. 81. 495 Sırrı Paşa, Milel, s. 81, 107, 158, 179, 186, 187,188, 192. 496 Sırrı Paşa, Milel, s. 25. 497 Sırrı Paşa, Milel, s. 20, 33, 38, 44, 48, 56, 72, 96, 98, 123, 131, 145, 154, 156, 158, 189, 195, 207. 498 Sırrı Paşa, Milel, s. 98, 106, 126, 139, 182.
499 Sırrı Paşa, Milel, s. 20, 44, 56, 72, 158. Yazarı Abdüllatif Subhi Paşa (1818-1886), “Hakâiku’l-Kelam fî
Tarihi’l-İslâm” adlı eser 1297 yılında İstanbul’da Matbaay-ı Âmire tarafından basılmıştır. Eser 357 sayfadan
oluşmaktadır. Müellifin tercüme-i hali için bkz. Fethi Tevetoğlu, “Subhi Paşa, Abdüllatif”, Türk
Ansiklopedisi, Ankara 1980, XXIX, 455.
500 Sırrı Paşa, Milel, s. 23, 24, 25, 26. “el-Kâmil fi’t-Tarih” adlı eser “İbnü’l-Esir” diye tanınan İzzuddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Mekârim Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim b. Abdulvahid eş-Şeybani (ö. 630/1233)’ye aittir. 1979 yılında Beyrut’ta basılmıştır. Ayrıca geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-Esir”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 26.
501 Sırrı Paşa, Milel, s. 33, 38, 44, 195. Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895)’ya ait olan “ Kısas-ı Enbiya” adlı eseri Mahir İz hazırlamıştır. 1985 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Ayrıca geniş bilgi ve müellifin tercüme-i hali için bkz. Yusuf Halaçoğlu-M. Akif Aydın, “Cevdet Paşa”, DİA, İstanbul 1993, VII, 443.
133
5. Seyyid Şerif Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf.503 6. Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal.504
7. Seyfeddin el-Âmidi, Ebkârü’l-Efkâr fî Usûli’d-dîn. 505
8. Ahmet Mithat Efendi, Müdâfaa ayrıca Mufassal Târih-i Kurun-u Cedid. 506 9. Adudüddin el-Îcî, el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam.507
11. İbn Haldun, el-Mukaddime.508 12. Fahreddin er-Râzi, Tefsir-i Kebir.509 13. Gelenbevî, Hâşiye alâ Şerhi’l-Celâl.510
502 Sırrı Paşa, Milel, s. 38, 98, 207. Müellifin ismi “Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddin İsmail b. Ali b. Mahmud el-Eyyûbi (ö. 732/1331)”, eserinin adı “el-Muhtasar fi Tarihi’l-Beşer” (el-Muhtasar fi ahbari’l-
beşer, Tarihu Ebi’l-Fidâ)’dır. Yaratılıştan 729 (1329) yılına kadar gelen umumi bir tarih kitabıdır. Hakkında
geniş bilgi ve tecüme-i hali için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Ebü’l-Fidâ”, DİA, İstanbul 1994, X, 320. 503 Sırrı Paşa, Milel, s. 96, 106, 123, 154, 156, 189. Müellifin ismi “Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es- Seyyid eş-Şerif el-Cürcânî (ö. 816/1413)’dir. Kitabın adı “Şerhu’l-Mevâkıf”tır. Bu eser Adudüddin el-Îcî (ö. 756/1355)’nin “el-Mevâkıf” adlı eserine yapılan şerhlerin en meşhurudur. Hakkında geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. Sadreddin Gümüş, “Seyyid Şerif Cürcânî”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 134-136.
504 Sırrı Paşa, Milel, s. 123. Müellifin adı “Muhammed Abdülkerim b. Ebi Bekir Ahmed eş-Şehristânî (ö. 548/1153)”dir. Kitabının adı “el-Milel ve’n-Nihal”dir. Hakkında geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. Muhammed Tanci, “Şehristânî”, İA, İstanbul 1970, XI, 393; Ömer Faruk Harman, “Milel ve Nihal”, DİA, XXX, 59.
505
Sırrı Paşa, Milel, s. 98, 106, 126, 139, 182. Müellifin ismi “Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa’lebi (ö. 631/1233)’dir. “Seyfeddin el-Âmidî” diye tanınır. Eserinin adı “Ebkâru’l-
Efkâr fî Usûli’d-dîn”dir. Beyrut 2003. Âmidî ilk önce Hanbeli mezhebindeydi. Sonra Şafiî mezhebine geçti.
Dımeşk’de ahirete irtihal etti. Müellifin tercüme-i hali için bkz.. Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fi Tarihi’l-Beşer,
III, 155, 156; Emrullah Yüksel, “Âmidî, Seyfeddin”, DİA, İstanbul 1991, III, 57.
506 Sırrı Paşa, Milel, s. 131, 145. Ahmet Midhat Efendi (1844-1912), yazar, gazeteci, romancı ve nâşirdir. Adı geçen kitapları “Müdâfaa, İstanbul 1300” ve “Mufassal Tarih-i Kurun-u Cedide, İstanbul 1303”dir. Hakkında geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. M. Orhan Okay, “Ahmet Midhat Efendi”, DİA, İstanbul 1989, II, 100.
507 Sırrı Paşa, Milel, s. 19, 156. Müellifin adı “Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffar el-Îcî (ö. 756/1355)’dir. Kitabının ismi “el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelam”dır. Kelâm usul ve dil âlimi, muhakkikdir. Hakkında geniş bilgi ve tercüme-i hali içi bkz. Tahksin Görgün, “Îcî, Adudüddin”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 410.
508 Sırrı Paşa, Milel, s. 156. Müellifin ismi “Ebu Zeyd Veliyüddin Abdurrahman b. Muahmmed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadremi el-Mağribi et-Tûnisî (ö. 808/1406)’dir. Kitabının adı
“Kitabü’l-İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fi eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men âşarahüm min- zevi’s-sultani’l-ekber” İbn Haldun’un bir dünya tarihi niteliği taşıyan bu eseri önsöz ve giriş
mahiyetinde kâleme aldığı ve “Mukaddime” adını verdiği bölümle üç kitaptan oluşan yedi ciltten meydana gelir. İbn Haldun’un “Mukaddime” olarak bilinen meşhur eseri el-İber’in birinci kitabıyla bu önsöz ve girişten meydana gelir. Hakkında geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. Süleyman Uludağ, “İbn Haldun”,
DİA, İstanbul 1999, XIX, 538; İsmail Râci el-Fârûkî-Luis Lâmia el-Fârûkî, İslâm Kültür Atlası, çev. Mustafa
Okan Kibaroğlu-Zerrin Kibaroğlu, İstanbul 1999, s. 339-342.
509 Sırrı Paşa, Milel, s. 47. Müellifin ismi Fahreddin er-Râzi (ö. 606/1209), kitabının adı“Tefsir-i
Kebir”(Mefâtihu’l-Gayb)’dir; Ayrıca geniş bilgi ve tercüme-i hali için bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Fahreddin
er-Râzi”, DİA, İstanbul 1995, XII, 89.
510 Sırrı Paşa, Milel, s. 207. Müellifin asıl adı “İsmâil”dir. Fakat “Gelenbevî” olarak anılır. Eserinin ismi
“Hâşiye Alâ Şerhi’l-Celâl”dir. Bu kitap Adudüddin el-Îcî’nin “el-Akâ’idü’l-Adudiyye” adlı risalesine
Devvâni tarafından yapılan ve daha çok “Celâl” olarak bilinen şerhine yazılmış önemli bir haşiyedir. Hakkında bilgi ve tercümei hali için bkz. Şerafettin Gölcük-Metin Yurdagür, “Gelenbevî”, DİA, İstanbul 1996, XIII, 552.
134
Sırrı Paşa, kitabında fırkaları şu şekilde taksim etmiştir. Yukarda da geçtiği gibi ilkönce en büyük İslâmî fırkaları sekize ayırmıştır.
Bunlar sırasıyla 1. Mu’tezile, 2. Şia, 3. Havâric, 4. Mürcie, 5. Neccâriyye, 6. Cebriyye, 7. Müşebbihe, 8. Naciyye’dir.511
1. Mu’tezile’yi 20 fırkaya taksim eder.512
2. “Şia’yı 22 fırkaya ayırır. Ancak asıllarını 3’e taksim eder: a. Gulât b. Zeydiyye c. İmâmiyye
a. Gulât’ı 18 fırkaya ayırır. Ancak isimlerini zikrederken 19 fırka saymaktadır. b. Zeydiyye’yi de 3 fırkaya taksim eder.
c. İmâmiyye. Bunlar daha sonra birkaç kısma ayrılmıştır diyerek isimlerinin zikretmez.”513
Şia her ne kadar 22 fırkaya ayrıldı dese de Gulât 19, Zeydiyye 3 ve İmâmiyye fırkası ile toplam 23 fırka zikretmektedir.
3. Havâric’i 7 fırkaya ancak 6.sı olan İbâdiyye’yi 4’e ve 7.si olan Acâride’yi 10’a tekrar 10.su olan Sa’lebiyye’yi 4’e ayırır ve bütün bunların toplamları 22 etmektedir.514
4. Mürcie 4’e ayrılmıştır der. Fakat tanıtırken 5 fırkaya ayırmıştır.515 5. Neccâriyye, 3 fırkaya ayrılmıştır.516
6. Cebriyye.517 7. Müşebbihe.518 8. Fırka-ı Naciyye.519
Bütün fırkaların kolları ile birlikte toplam sayı 76’ya ulaşmaktadır. Şayet sadece ana kolları sayılacak olursa toplam fırka sayısı 61 olmaktadır. Birinci durumda hadis-i şerifte belirtilen yetmiş üç sayısını geçmekte, ikinci durumda ise yetmiş üç sayısına ulaşılamamaktadır.
Sırrı Paşa’nın yetmiş üç fırka hadisini yorumlarken söylediği “Hadis-i Şerif’in ifade ettiği gibi Ehl-i İslâm yetmiş üç fırkaya ayrılıncaya kadar çeşitli görüşler ve ihtilaflar
511 Sırrı Paşa, Milel, s. 81. 512 Sırrı Paşa, Milel, s. 85. 513 Sırrı Paşa, Milel, s. 107-122, 151, 154. 514 Sırrı Paşa, Milel, s. 157-179. 515 Sırrı Paşa, Milel, s. 179-185. 516 Sırrı Paşa, Milel, s. 186. 517 Sırrı Paşa, Milel, s. 187. 518 Sırrı Paşa, Milel, s. 188. 519 Sırrı Paşa, Milel, s. 192. 135
meydana gelmiştir”520 ifadesinden fırkaların sayısının yetmiş üç olabileceği kanaatine vardığı anlaşılabilir. Oysa fırkaları değerlendirmesinde bu sayı hiç çıkmamaktadır.