Ebu’l-Kas*m el-Ka’bî’nin bu bölümde i2leyece imiz Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-
Ricâl isimli eseri, Mu’tezilî literatürde bir ilk olma özelli ini haiz, hem Rasulullah (s.a.v)’tan
gelen rivayetlerin kabul 2artlar*n* tart*2t* *, hem de Mutezile mensuplar*n*n hadisçiler konusunda gerçek bilgilere vâk*f olabilmeleri kast*yla hadisçilerle ilgili rivayetlere yer verdi i, az bir k*sm* ile usûl ve büyük k*sm* itibariyle de ricâl edebiyat* eserlerine örnek te2kil edebilecek bir eserdir.
1.1. Tan t m ve Yaz l Amac
Kabûlü’l-Ahbâr, Ebu’l-Kas*m el-Ka’bî’nin hocas* Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât’*n er-Red Alâ Men Esbete Habere’l-Vahid isimli eserine kar2* telif etmi2 oldu u Kitab fî Hucceti Ahbâri’l-Âhâd isimli eserinin devam* niteli inde bir eserdir. Mutezile’nin geneline hâkim
olan birçok görü2e muhalefet eden el-Ka’bî’nin bu eserinde de ayn* tutumunun etkileri görülmektedir. Ka’bî, kendi dönemine kadar geçen süreçte olu2an birikimin bir de erlendirmesini yapm*2 gözükmektedir. Bu de erlendirmeler, hem hadis ricâlini hem de kendi mezhebini kapsamaktad*r.
Esere fazla uzun olmamakla birlikte, önemli bilgiler ihtiva eden bir mukaddimeyle giri2 yapan Ka’bî, eseri alt* cüze ay*rm*2t*r. Bu alt* cüzde konular*n i2lendi i on dokuz bab bulunmaktad*r. Konular* itibariyle eser iki k*s*md*r. sminden de anla2*ld* * üzere eserde i2lenen konular ahbâr*n kabulü ve ricâl hakk*nda bilgidir. Hadislerin kabulü meselesi fazla yer tutmam*2, mukaddime bölümüyle s*n*rland*r*lm*2t*r. Eserin neredeyse tamam* hadis ricâli hakk*nda verilen bilgilerden olu2maktad*r.
Mukaddimede el-Ka’bî, hem eseri yaz*2 amac*n* aç*klam*2, hem de haberlerin kabulüne dair bilgilere yer vermi2tir. Özellikle haber-i vahidin kabulü hususunda hocas*na kar2* yazm*2 oldu u esere “Hocam z Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât’ n haber-i vâhidi ele tirmesine
birinci kitab mda ifade etmi tim.”229 diyerek at*fta da bulunan Ka’bî, haber-i vahidin kabulünün gereklili ine ve kabul 2artlar*na ve mensubu bulundu u Mu’tezile mezhebinin bu konudaki genel tavr*na temas ettikten sonra, mütevâtir haberler hususunda da önemli bilgiler kaydetmi2tir.230
Mukaddime bölümünün ard*ndan birinci bölüme “Hadisçilerin çlerinden Bir Grubun Kasten Yalan Söyledikleri Hakk*nda” ba2l* *yla giri2 yapan Ka’bî bu ba2l*k alt*nda, hadisçilerin rivayetlerin üçte birinin uydurma oldu unu beyan ettiklerinden231, baz* ravîlerin hadis uydurduklar*n* itiraf ettiklerinden232, baz*lar*n*n i2itmedi i halde kendisinden i2itmi2 gibi muhaddislerden rivayet etiklerinden233, muhaddislerin kendileri gibi hadisle i2tigal eden âlimlerin “kezzâb” olduklar*n* rivayet ettiklerinden234 ve baz* sahabilerin de asl*nda bir sahabiden i2itti i halde direk Rasulullah (s.a.v)’tan i2itmi2 gibi naklettiklerine dair rivayetlere yer vermi2235 ve ayn* zamanda hadiste metin tenkidine örnek te2kil edebilecek tarzda baz* hadisleri ele alm*2 ve yorumlar yapm*2236, son olarak da baz* uydurma rivayetleri zikrederek mevzuyu tamamlam*2t*r.237 Yine bu bölümde “ Hadisten ve Çok Hadis Rivayet Etmekten Korkmalar* Hakk*nda” ba2l* * alt*nda hadis âlimlerinin hadis rivayeti i2inden çekindiklerine, hadisle fazla i2tigal edenleri k*nad*klar*na, birbirleri hakk*nda hakarete varacak sözler sarfettiklerine ve hatta hadis rivayet edenleri dövdüklerine dair rivayetlere yer vermi2tir.238 Bu bölümde son olarak “Rasulullah (s.a.v)’tan ve Seleften, Kitab’a, Sünnet’e ve Aklî Delillere Muhâlif Olanlar*n Kabulünün Terkine Dair Gelen Rivayetler” ba2l* * alt*nda, bu tür rivayetlere örnekler nakletmi2 ve amele muhalif olan hadisleri de zikrederek bu bölümü tamamlam*2t*r.
kinci bölümün genelini hadisçilerin cehâletini(!) isbata hasreden el-Ka’bî, bu bölüme “Apaç*k Hatal* Oldu u Halde Hiç Tereddüt Etmeden Kabul Ettikleri Hakk*nda” ba2l* * alt*nda Halid b. Velid’in Ram’a gönderilmesi, Selman* Farisî’nin Medine’ye gelmesi, Hz. Peygamber (s.a.v)’in ni2an* ve Hz. Hatice ile evlendiren 2ah*s, Hz. Peygamber’in babas*n*n vefat* vb. daha birçok asr-* saadetten hadiseye dair hadis âlimlerinin hata ettiklerini bizzat
229 Ka’bi, Ebü'l-Kâs*m Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhi, Kabulü’l-Ahbar ve Ma’rifetü’r-Rical, thk. Ebû
Amr el-Hüseyni b. Ömer b. Abdürrahim, Dârü’l-Kütübi’l- lmiyye, Beyrut 2000/1421, I, 17
230 ae, I, 17-20 231 Kabûlü’l-Ahbâr, I, 21 232 ae, I, 22 233 ae, I, 24 234 ae, I, 28, 29, 31, 34, 36, 44, 55, 69, 73, 79, 86, 89 235 ae, I, 39, 46 236 ae, I, 59-60 237 ae, I, 86-92 238 ae, I, 93-116
kendi rivayetleriyle isbata çal*2m*2t*r.239 Yine bu bölümde “ çlerinden büyük ço unlu un, Aciz, Ahmak ve Bilgisiz Oldu una Dair Rivayet Ettikleri” ba2l* * alt*nda hadisçilerin 2ahsiyetlerine yönelik ele2tiriler içeren; onlar*n yalanc*, kendilerinden bihaber240, böcekleri öldürmekten zevk alan241, insanlardan dilenen242, on tanesi bir Yahudi bile etmeyen243, h*rs*z, küfürbaz, abdestsiz namaz k*lan244, para için hadis tahdis eden245 kimseler olduklar*na dair rivayetlere yer vermi2tir. Bu bölümde son olarak “Sahabe ve Tabiîn’den Baz* Kimselere Ta’n Etmeleri, Sultanlar* ve mamlar* Hakk*nda Söyledikleri ve Sened Tashihinde ve Hadis Tenkidinde Güvendikleri Baz* Me2hur Muhaddislerin Yanl*2lar* Hakk*nda” ba2l* * alt*nda sahabilerden ba2layarak tabiînden baz* muhaddisleri, me2hur hadis âlimleri ve birçok râvîyi s*ralam*2 ve bunlar hakk*nda nakledilen rivâyetleri aktarm*2t*r. Üçüncü, dördüncü ve be2inci bölümlerde de raviler hakk*ndaki rivayetleri aktaran el-Ka’bî, be2inci bölümde müstakil ba2l*klar halinde “ Ram, Basra, San’a, Medine, M*s*r, Irak ve Mekke Muhaddisleri Hakk*nda Söylenenler” ba2l*klar* alt*nda genelleme yaparak mezkûr bölgelerin muhaddislerine dair nakillerde bulunmu2tur.246 Bu nakillerden sonra muhaddislerin zay*f kabul ettikleri halde rivayette bulunduklar* kimseleri s*ralayan Ka’bî247, alt*nc* bölümde de bidat ehli olmakla itham edilen râvîleri248 ve müdellisleri249 zikrederek eseri nihayete erdirmi2ir.
Kabûlü’l-Ahbâr’*n yaz*l*2 amac*yla ilgili olarak Ebu’l-Kas*m el-Ka’bî eserin mukaddimesinde:
“Senin için, hadis oldu6u söylenen birçok haber hakk nda hüsnü zanda a r gitmenden korktu6um ve bu haberlerin rivayetinin yayg n olmas yla aldanaca6 ndan endi e etti6im için bu kitab m yazd m. Burada, hadis ravileri hakk nda bilgi vermeye çal t m. Bu ravilerin gerçek de6erini anlaman için, muhaliflerinin de6il de, kendilerinin birbirleri hakk nda söylediklerini, birbirlerine dair iddia ettikleri çeli kileri, bilgisizlikleri ve hatalar zikrettim”250 demektedir.
Ka’bî’nin sözlerinden anla2*ld* * üzere eserin telif edilmesindeki amaç, hadisçilerin kusurlar*n*n bulunmas* ve ay*plar*n*n ortaya ç*kar*lmas*d*r. Zira bu 2ekilde hadisçilere olan
239 ae, I, 133-139 240 ae, I, 141 241 ae, I, 143 242 ae, I, 145 243 Kabûlü’l-Ahbâr, I, 146 244 ae, I, 155 245 ae, I, 163 246 ae, II, 161-167 247 ae, II, 169-380 248 ae, II, 381-401 249 ae, II, 402-403 250 ae, I, 17
güven sars*lacak ve rivayetlerinin kabulünde birtak*m 2üpheler hâs*l olacakt*r. Bu 2üpheler de ara2t*rmac*y* en do ruyu arama arzusuna sevkedecek ve bu 2ekilde hakikatin talimi gerçekle2mi2 olacakt*r. Müellifin hüsn-ü zan sahibi oldu unu kabul ederek sözlerinden bu yorum ç*kar*lmakla birlikte do rudan akla gelen, müellifin kast*n*n, asl*nda hadisçilerin taassup sahibi kimseler oldu u için birbirleri hakk*ndaki müsbet rivayetlere itibar edilmemesi, ama rivayetler menfi olursa –ki bu da asl*nda onlar*n mutaass*p olmad* *n*n i2aretidir- itibar edilmesi gerekti inin isbat* oldu u anla2*lmaktad*r. Ayr*ca Ka’bî’yi rahats*z eden ve korkutan hususun, kendisi tam ifade edemese de, hadis ilimleri konusunda yetersiz olan mezhebi mensuplar*n*n hadisçilere 2eksiz 2üphesiz inan*vermeleri oldu u a2ikârd*r. Zira müellifin 2u sözleri, hem bu yorumumuzu teyid etmekte, hem de eserin telif amac*na bir ba2ka aç*dan *2*k tutmaktad*r:
“Kar la t 6 n veya hasm n n sana kar delil olarak kulland 6 bir hadisin asl n ve
sahih olup olmad 6 n bilmek istedi6inde, burada hakk nda bilgi verdi6im ravi isimlerinden kontrol ederek isnad n n sahih veya zay f oldu6unu anlars n. Böylece, hasm na kar delil getirmen daha da kolayla r. Bir de, gençlerimizin, hadislerin hangi senetlerle sabit oldu6unu bilmelerini istedim. Zira bu konulara neredeyse hiç iltifat etmediklerinden, has mlar onlar bilgisizlikle itham etmekte, hatta bazen onlar bu konuda mahcup etmektedir.”251
Ebu’l-Kas*m el-Ka’bî’nin bu sözlerinden de anla2*ld* * üzere eseri telif amac* masumane bir ricâl tan*t*m* olmaktan ziyade, daha çok, has*mlar* olarak gördü ü hadis âlimlerinin de erini insanlar nazar*nda dü2ürerek, onlar*n güvenilirliklerini sarsabilmektir. Eserin yaz*l*2*ndaki gayeyi merak eden bir ara2t*rmac*n*n eserin ba2l*klar*n* okuyuvermesi bu konuda fazlas*yla fikir verecektir.
1.2. Te’lif Zaman ve Nüshalar
Fuad Seyyid, Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Ricâl’in tek yazma nüshas*n*n Dâru’l- Kütübi’l-M*sriyye’de Mustalâhu’l-Hadis k*sm*nda 14 numarada kay*tl* bulundu unu zikretmi2tir. 6 cüzden olu2an bu nüsha bir ciltte toplanm*2t*r. 25’er sat*rdan olu2an 110 varaktan müte2ekkil bu nüshan*n be2inci ya da alt*nc* yüzy*l*n ortalar*nda istinsah edildi inin anla2*ld* *n* kaydetmi2tir.252
Faruk Hammâde, Menhecü’l- slâmî fî Cerh ve’t-Ta’dîl’de, Dâru’l-Kütübi’l- M*sriyye’de ve D*ma2k’ta Zahiriye Kütüphanesi’nde de bir yazma nüshas*n*n bulundu unu
251 Kabûlü’l-Ahbâr, I, 18 252 Fuad Seyyid, age, s. 51
kaydetmi2se de253 Hüseyin Hansu söz konusu kütüphanede nüsha için ara2t*rma yapt* *n* fakat böyle bir kayda rastlayamad* *n* zikretmi2tir.254
stidrakat ala Tarihi’t-Türasi’l-Arabi isimli eserde, Kabûlü’l-Ahbâr’*n yazmas*ndan
istinsah edilen bir nüshan*n Dâru’l-Kütübi’l-M*sriyye’de, bu istinsahdan ba2ka ayn* kütüphanede 113 varak halinde 24743 numarada kay*tl* bir nüsha, bu nüshan*n bir suretinin Medine’de Camiati’l- slâmiyye’de 248 numarada kay*tl* bulundu u, yine Medine’de Reyh Hammâd el-Ensârî kütüphanesinde 36 varak halinde Mustalahu’l-Hadis k*sm*nda 14 numarada kay*tl* bir nüsha bulundu u, yine ayn* kütüphanede 85 varakl*k bir nüsha ve Camiatü’l- mam Muhammed b. Suud’da 1771 ve 1772 numaralarda kay*tl* iki suret bulundu u kaydedilmi2tir.255
Kabûlü’l-Ahbâr’*n ilk matbu nüshas* 2000 y*l*nda Dârü’l-Kütübi’l- lmiyye’de Beyrut’ta Ebû Amr el-Hüseynî b. Ömer b. Abdürrahim’in tahkikiyle bas*lm*2t*r. Söz konusu nüsha 12 sayfadan olu2an müellifin hayat* ve eserin tan*t*m*na ayr*lm*2 muhakkikin önsözü ile eserin sonuna eklenen fihristleriyle 411 sayfa birinci cilt ve 429 sayfa ikinci cilt omak üzere toplam 840 sayfa olarak bas*lm*2t*r. Muhakkik Ebû Amr el-Hüseynî b. Ömer b. Abdürrahim, Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Ricâl’in istinsah tarihi olarak 572 y*l*n*n Zilkade ay*n*n kaydedildi ini zikretmi2tir.256 Kabûlü’l-Ahbâr’*n tespit edebildi imiz tek matbu nüshas* kaydetti imiz nüshad*r.