Erişilebilirliği etkileyen faktörler ve değerlendirme kriterleri

Erişilebilirliğin değerlendirilebilmesi için öncelikle erişilebilirliği etkileyen faktörlerin anlaşılması, daha sonra ise ulaşım planlaması kapsamında erişilebilirliğin değerlendirilmesine yönelik kriterlerin tanımlanması gerekmektedir.

Erişilebilirliği etkileyen faktörleri Litman (2011b); ‘ulaşım talebi ve aktivitesi’, ‘hareketlilik’, ‘ulaşım seçenekleri’, ‘bilgilendirme ve yönlendirme’, ‘türlerarası entegrasyon, transfer merkezleri ve park alanları’, ‘yolculuk maliyetinin karşılanabilirliği’, ‘iletişim sektörü’, ‘arazi kullanım faktörleri’, ‘ulaşım ağının devamlılığı’, ‘yol tasarımı ve yönetimi’, ‘önceliklendirme’ ve ‘erişilebilir olmayan alanların yarattığı değer’ şeklinde sıralamaktadır.

İnsanların çeşitli koşullara göre değişen hareketlilik ve erişilebilirlik tüketimi olarak tanımlanan ‘ulaşım talebi’ ve insanların gerçekte deneyimledikleri hareketlilik ve erişilebilirlik miktarı olarak tanımlanan ‘ulaşım aktivitesi’ erişilebilirliği etkileyen faktörler arasında yer almaktadır (Litman, 2011b). Erişilebilirliğin artması, zaman içerisinde ulaşım talebinde de artışa yol açmaktadır. Talepteki artışın etkisi ile, arazi kullanımı ve ulaşım altyapısında uzun dönemde değişiklikler gerekecek ve süreç devam edecektir (Tezer, 1997).

Yolculuk mesafesi ve hız kavramları ile ilgili olan ‘hareketlilik’ kavramı erişilebilirliğin değerlendirilmesinde önem taşımaktadır. Hareketliliğin artması erişilebilirliği de arttırmaktadır. Erişilebilirliği etkileyen bir diğer faktör de ‘bilgilendirme ve yönlendirme’dir. Bilgilendirme ve yönlendirmeye yönelik hizmetler; bilginin kalitesini, işlevsel anlamda kullanılabilirliğini kapsamaktadır ve ulaşım sisteminin tüm kullanıcıları, hedef noktasına erişimi tanımlayacak doğru ve kullanılabilir bilgiye ihtiyaç duymaktadırlar (Litman, 2011b).

Erişilebilirlik, yolculuk türleri arası transfer kolaylığı, transfer noktalarının işlevselliği ve park alanlarının uygunluğu gibi sistem entegrasyonunun kalitesinden de etkilenmektedir. Belirli hedef noktalar ve yolculuk türleri arasındaki bağlantı, transfer merkezlerinin kalitesi ve konumu, hizmet verdiği yolculuk türü ile birlikte erişilebilirliği etkilemektedir (Litman, 2011b).

Erişilebilirliği sosyo-ekonomik bağlamda etkileyen önemli faktörlerden biri yolculuk maliyetidir. Ulaşım maliyetinin karşılanabilir olması, özellikle temel erişilebilirlik için ulaşım ücretlerinin aşırı olmamasını kapsamaktadır. Telekomünikasyon teknolojilerinin ve sevkiyat servislerinin sağladıkları erişilebilirliği tanımlayan iletişim sektörü de, bir anlamda hareketliliğin yerine geçebilen hizmetleri kapsamaktadır (Litman, 2011b).

Çalışmanın başında erişilebilirlik, ulaşım ve arazi kullanım unsurlarının birbirleri ile sıkı bir ilişki içerisinde bulunduğu ve bu ilişkiden kaynaklı aralarında karşılıklı etkileşimin mevcut olduğu ifade edilmişti. Çeşitli arazi kullanım biçimleri; yoğunluk, karma kullanım, devamlılık ve yürünebilirlik kavramlarını da içinde barındırarak erişilebilirliği büyük oranda etkilemektedir (Litman, 2011b).

Ulaşım ağının devamlılığı, erişilebilirlik bağlamında önem taşıyan bir diğer faktördür. Farklı yol ağı kurgusu ve kademelenmesiyle beraber yol ile yaya yolunun bağlantılı olması erişilebilirliği etkilemektedir. Ulaşım ağının devamlılığına paralel olarak yol tasarımı ve yönetimi de erişilebilirliğin ulaşım ile olan etkileşimine vurgu yapmaktadır. Yol tasarım kararları, genellikle erişilebilirliğin değişik formlarının kabul edilebilir dengesini kapsamaktadır (Litman, 2011b).

Önceliklendirme, daha etkili yolculuk türlerine ve yürümeye dayalı yolculuklara öncelik vererek ulaşım sisteminin verimliliğini arttırmaktadır. Erişilebilir olmayan alanların yarattığı değer ise; erişilebilir olmayan alanların sakin ve daha bireysel bir hayat sunmak gibi bir takım avantajlarından hareketle erişilebilirliği dolaylı olarak etkileyen bir faktördür (Litman, 2011b).

Erişilebilirlik kavramının doğru bir şekilde ele alınabilmesi için; erişilebilirliğin değerlendirilmesine yönelik kriterleri de tanımlamak gerekmektedir. Erişilebilirlik, belirli insan gruplarına, ulaşım türüne, konuma ya da aktiviteye bağlı olarak farklı açılardan değerlendirilebilmektedir. Erişilebilirlik faktörünün değerlendirilmesinde etkili olan kriterlerin her biri kendi içinde alt bileşenlere ayrılmaktadır ve ele alınacak konuya göre çeşitlilik ve farklılık göstermektedir. Erişilebilirliğin hangi bağlamda değerlendirileceği ve ne tür bir kapsama odaklanacağına göre söz konusu kriterler filtrelenebilmektedir.

Farklı kullanıcı ve gruplar için erişilebilirlik ihtiyaçları ve olanakları değişmektedir. Bu anlamda ‘herkes’i kapsayan ve tüm grupların ihtiyacı ile olanaklarını gözeten bir yapıya sahip olması beklenen planlamanın, erişilebilirlik konusunda kapsamlı analizler yapabilmesi için bu analizleri gerek sosyo-ekonomik gerek demografik anlamda şekillendirmesi beklenmektedir. Çünkü her bir farklı grubun farklı ihtiyaç ve olanakları bulunacaktır, bu nedenle de erişilebilirlik bağlamında gerçekleştirilecek değerlendirmenin yerel halk, müşteri, ziyaretçi, engelliler gibi ‘hedef grup’lara odaklanması anlamlı olacaktır.

Tıpkı kullanıcı gruplarında olduğu gibi farklı ulaşım türleri de farklı kriterleri yansıtmaktadırlar. Her bir ulaşım türü bir diğerinden bağımsız olarak farklı erişilebilirlik olanakları sunabilmekte ve farklı taleplere sahip olabilmektedir.

Erişilebilirlik bağlamında konum, önem arz eden bir diğer kriterdir. Bir yerin erişilebilirliği, hedef noktalarına olan mesafe ya da hareketlilik seçenekleri temel alınarak değerlendirilebilmektedir. Aynı zamanda arazi kullanım yapısı ile birlikte düşünülebilen konum, özellikle arazi kullanım planlaması ve kent ekonomisi ile erişilebilirlik kavramının etkileşimi üzerine yoğunlaşan çalışmalarda önem taşımaktadır.

Erişilebilirlik kriterlerinden bir diğeri de arazi kullanım işlevidir. Litman (2011b), belli tip aktivitelerin belli tip kullanıcıları, yolculuk taleplerini, ulaşım türlerini ve konumları kapsadığına dikkat çekmiş ve bu durumun her birinin erişilebilirliğini ayrı ayrı etkilediğini belirtmiştir.