Ondördüncü yüzyıl Selçuklu Türkiyesi’nde, birden bire İlhanlıların umûmî valisi sıfatıyla, önemli bir vazifeyi yüklenen Sultan Alâeddin Eratna hakkında yeterli ve kesin bilgilere sahip değiliz.279
Eratna Adı:Kaşgarlı Mahmud’un “Türk dilini Arap dili ile karşılaştırdığı” Divân-ı Lügât’t-Türk adlı eserinde Eratna ismi “kıymetli inci” manasına Erdini ve “kıymetli inci gibi beden sahibi” anlamına da Ertinî imlasıyla kaydedilmiştir.280 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Eratna ismini Eratnalılar üzerine yaptığı çalışmalarda “dürr-i yetim, yani büyük inci demektir” şeklinde açıklamıştır.281 Claude Chaen de, “bu ad Budizm’in yayılmasından sonra, Uygurcaya giren, Sanskritçe’de kıymetli taş anlamına gelen Ratna kelimesiyle açıklanabilir” demektedir.282
Eratna’nın “iriyarı bir adam olduğunu”, Şikârî: “Öyle bir adam idi ki, gören dev sanırdı. Asla at çekmezdi, sığıra binerdi. Saldığı gürzü, yerinden on adam kaldıramazdı.283 Ve buradan naklen Müneccimbaşı: “At zor taşıdığından sığıra binerdi”284 sözleriyle doğrulamışlardır. Adı geçen müelliflerin eserlerinden hareketle Fahreddin Kırzıoğlu da, Sultan Alâeddin Eratna’ya atfen: “Eratnalıların kurucusu pek iriyarı ve binmesine değme at belli dayanmadığından, tosuna binerek” gezerdi demekle aynı görüşe katılmıştır.285
Eratna, İlhanlı sarayında ve ordusunda yetişmiş bir emir ve noyan unvanıyla Anadolu’ya gelmiş, önce umîmî vali ve sonra da sultan sıfatıyla başarılı bir hizmet
279 Kemal Göde., Sultan Alâeddin Eratna, KBY, Ankara-1990, s.1.
280 Kaşgarlı Mahmut., Divan-ı Lügati’t Türk (çev. B. Atalay), Ankara-1945, s.68-126.
281 İsmail Hakkı Uzunçarşılı., “Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti”, Belleten,(1968) XXXII/126, s.163, not: 6, 7.
282 Göde., a.g.e., s.5.
283 Şikârî., Karaman-Oğulları Tarihi, (Trc., Mesud Koman), Konya-1946, s.17. 284 Göde., a.g.e., s.5-8.
vererek, içeride ve dışarıda kendisini tanıtmasını bilmiş bir Türk devlet adamı ve büyüğüdür.286
Eratna’nın soyu hakkında değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bu cümleden olarak Makrizî, Kitâbü’s-Sülûk’ta: “Küçük Asya’nın hâkimi Moğol asıllı Emîr Eratna” demekle, Eratna’nın Moğol kökenli olduğunu ifade etmiştir.287 Acâibü’l-Makdûr adlı eserinde nakleden İbn Arabşâh da, Eratna’yı Moğol/Tartar olarak göstermiştir.288 İnâyetullah Efendi de, İbn Arabşâh’ın adı geçen eserine dayanarak, Eratna’yı Tatar taifesinden göstermiştir.289 Timur’un Anadolu Seferi’nde adı geçen Eratnalı Emîri,
Yıldırım Bayezid’e karşı Timur ordusuna rehberlik etmiştir.290
Z. Velidî Togan: “Rum ülkesinde Uygur Beğler’inden, tümen beğleri sıfatıyla Tarımtaz ile Senektay ve Ertene / Ertana kardeşler” dine anılan emirlerin Uygur Türklerinden olduğunu belirtmiştir.291 Aynı şekilde, İ. Hakkı Uzunçarşılı da: “Eretna, Moğol olmayıp, Uygur Türkleri’ndendir” diyerek, konuya açıklık getirmiştir.292
Şikârî: “Eratna’nın babası Kayseri Beyi Cafer Bey, Moğol Beyleri’nden idi” demekle293 tespit edebildiğimiz kadarıyla, ilk görüşün sahibi olmuştur. Şikâri’den faydalanan Müneccimbaşı da Cafer Bey’i Eratna’nın babası olarak göstermiştir.294
Sultan Alâeddin Eratna’nın, kardeşleri hakkında: Kâşânî’nin kaydettiği Emîr Tarımtaz ve Emîr Sünüktaz’dan başka, Feridûn’un babası ile Pîr Mehmed295, Şah Ali’nin anası ve Mutahharten’in babaları olan Burak Bey olmak üzere iki erkek kardeşiyle;296 biri Karamanoğlu297, diğeri Emîr Temürtaş ile evlendikleri bilinen iki de kız kardeşinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
286 Kemal Göde., Eratnalılar (1327-1381), TTK, Ankara-1994, s.10-21. 287 Kirzioğlu., a.g.e., s.470.
288 İsmail Hakkı Uzunçarşılı., “Eretna Devleti”,İstanbul-1998, s.162. 289 Göde., a.g.e., s.22.
290 Yaşar Yücel., “Mutahharten ve Erzincan Emirliği”, Belleten (1972), XXXV/140, 665-719. 291 Z.Velidi Togan., Umûmî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul-1970, c.I, s.244-466.
292 Uzunçarşılı., “Eratna Devleti”, s.164. 293 Şikâri., a.g.e, s.12-17.
294 Göde., a.g.e., s.25. 295 Uzunçarşılı.,a.g.e., s.189.
296 Yılmaz Öztuna., Büyük Türkiye Tarihi, c.II,Konya-1964, s.14. 297 Göde., a.g.e., s.50.
Sultan Alâeddin Eratna’nın oğullarına gelince: Eratna’nın yaş sırasıyla Şeyh Hasan, Cafer ve Mehmed isimlerinde üç oğlu vardır.298
Eretnalılar, Gazan Han zamanında, Moğollar arasında Türkler de önem kazanmışlar ve Olcaytu zamanında, başta Uygur olmak üzere Türkler önemli mevkilere geçmişlerdir. Olcaytu’nun güvenilir emirlerinden olan Eratna ile ağabeyleri Tarımtaz ve Sünüktaz da Uygur Türkleri’nden olup, İlhanlı ordusunda önemli görevler yapmıştır.299Olcaytu ve Ebû Said devirlerinde İlhanlı idaresinde Uygur Türklerinin rolleri önemli derecede etkili olmuştur.
Araştırmamıza konu olan Sultan Alâeddin Eratna, İlhanlıların ikinci derecedeki emirleri arasında yer alırken, diğer Uygur Beyleri gibi çalışkanlığı ve becerikliliği sayesinde, kendisini tanıtarak, yükseltmiş ve birinci derecede emirler arasına girmeyi başarmıştır.Eratna, daha Olcaytu Han zamanında, Anadolu’da bulunan Moğol ordusunun bir fırkasının komutanlığına tayin edilmiş ve bu suretle de oradaki önemli emirler arasına girmiştir.300
Emîr Eratna’nın Anadolu’ya gelişi ve Temürtaş’ın hizmetine girişi ile ilgili olarak Faruk Sümer, şu açıklamada bulunmuştur: “Ertene’nin ağabeyleri olan Tarımtaz ve Sünüktaz 1319 yılında Kurumışı, İrincin ve arkadaşlarının ayaklanmalarına katıldıkları için öldürülmelerinden sonra, onun Temürtaş’ın maiyyet emirlerinden olmak üzere Anadolu’ya geldiği tahmin edilebilir.301
Emîr Eratna, çok kısa denilebilecek bir zamanda, ikinci derecede bir emirlikten, çalışkanlığı, doğruluğu, cesareti ve kurnazlığı sayesinde birinci derecede emirliğe yükselmiş ve kendisini siyasi bir otorite haline getirmesini bilmiştir. Bu maddi ve manevi otoritesi ile de 1327 Ekiminde, Emir Temürtaş’dan boşalan İlhanlıların Anadolu Umûmî Valiliği görevine, vekaleten bile olsa, kendisini tayin ettirmeyi başarmıştır.302
Eratna Devleti’nin komşularıyla ilişkilerine bakacak olursak: Anadolu'yu hâkimiyeti altına almak isleyen Çobanlı Şeyh-Hasan, Anadolu'ya gönderdiği bir
298 Yaşar Yücel., Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, s.20. 299 Göde., a.g.e., s.52.
300 Uzunçarşılı.,a.g.e., s.164, Aynı müellif, Osmanlı Tarihi, c.I,Ankara-1988, s.41. 301 Faruk Sümer., “Anadolu’da Moğollar”,Ankara-1992s.21, 93.
haberle, Emîr Eratna'nın kendisine tâbi olmasını istemiştir. Anadolu'da kendi adına bir hâkimiyet kurmak için, faaliyetlerini sürdüren Emîr Eratna ise, Çobanlı Şeyh Hasan'ın bu teklifini hemen reddetmiştir. Bunun üzerine, Çobanlı Şeyh Hasan Emîr Eratna'nın idaresindeki yerlere saldırmıştır. Doğu Karahisar'a kadar olan yerleri yakıp yıkmıştır .303
Eretna ise Memluklu Sultanı ile dostça ilişkiler kurma yoluna gitmiştir. Anadolu'yu idare ederken sırtını Memlûklu Sultanı Melik Nasırla dayamış ve ona samimi bir bağlılık göstererek, faaliyetlerini sürdürmüştür. Böylece de, Eratnalılar için yeni bir dönem başlamış olup; bu yeni dönemde, Eratna'nın komşularıyla münasebetleri bazen dostça, bazen de düşmanca olmuştur.Emîr Eratna, 1337 tarihinden itibaren 1341 yılında Memlûklu Sultanı Melik Nasır'ın ölümüne kadar, duruma göre; Memlûklular ile bağlarını şöyle bir korumuş, Sultan adına hutbe okutup, sikke kestirmiş ve sikkelerden bir kısmını sadakat ve bağlılık alâmeti olarak, âdet olduğu üzere Mısır'a göndermiştir.
304
Emîr Eratna’nın adına kurulan Eratnalıların komşuları olan Türkmen Beyliklerinden Karamanlılar305, Osmanlılar306, Taceddin Oğulları307, Amasya Beyler308 ve diğer Türkmen Beyleri ile bazen dostça, bazen de düşmanca münasebetlerinin bulunduğu kaynaklardan öğrenilmektedir.309 Bu cümleden yola çıkarak, Eratnalılar ile daha çok münasebette bulunmuş olan komşu beyliklerden biri de şüphesiz Dulkadirliler310olmuştur. Eretnalılar Çobanlılarla 1343 Karanbük Savaşını yapmışlardır.311Memlukların desteğini alan Eratnalılar, bu savaşta Çobanlıları yenmişlerdir.312
Emîr Eratna, 1327 yılında Emîr Temürtaş’ın Mısır’a sığınmasından sonra, Anadolu işlerinde bir numaralı adam sıfatıyla görev almaya başlamışsa da önce Ebu
303 Sümer., a.g.m., s.99-101.
304 İsmail Hakkı Konya., Dânişmend, Kronoloji, c.I, s.121. 305 Şahabettin Tekindağ., “Karamanlılar”, İA., s.316-330. 306 İ.Hakkı Uzunçarşılı., Osmanlı Tarihi, c.I, s.94-142.
307 Mevlüt Oğuz., “Taceddin Oğulları”, DTCF Dergisi, Sayı: 5, s.469. 308 Hüseyin Hüsamettin., Amasya Tarihi, c.3, s.17-100.
309 Ârifi., “Elbistan ve Maraş’ta Dulkadir Oğulları Hükümeti” TOEM, V/30, s.358-377. 310 Rafet Yinanç., “Dulkadırlılar”, İA., s.654-662.
311 Yaşar Yücel., Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara-1970, s.18-20. 312 İbn Haldun., İber, c.V, s.1186.
Said Bahadır Han’ın ve sonra da Melik Nasır’ın himayesinde kalarak, varlığını devam ettirmeye çalışmıştır.
Eratna, Temürtaş'ın Anadolu Umûmî Valiliği'ne vekil bıraktığı 1327 tarihinden, Ebu Said'in ölüm tarihi olan 1335 tarihine kadar, Sultan Ebu Said'in bir valisi olmaktan ileri gidememiştir. 1332-1333 tarihlerinde Sivas'ı ziyaret ederek, kendisiyle görüşen ünlü Seyyah İbn Batuta da, Emîr Eratna'nın: "Anadolu'da Irak Hükümdarı'nın vekili" olduğunu söylemiş olmakla, bu görüşü doğrulamıştır. 313
Entnalılar Devleti’nin kurucusu Eratna'nın "Sultan” ünvanı,314 yanında,
"Alâeddin", "Reşideddin" ve "Seyfeddin" unvanları ile de anıldığı bilinmektedir. Eratna 1340 tarihinden sonra, kendi adına olmak üzere "Alâeddin" unvanı ile bir gümüş sikke kestirmiştir.315Mısır ve Suriye'de ortaya çıkan karışıklıklardan faydalanan Eratna, kendisini Memlukluların himayesinden ayırarak, sultanlığını ilân etmiş ve hatta daha önce elinden kaptırmış olduğu Darende'yi de onlardan almıştır.316Eratna'nın Anadolu'da kesin bir şekilde, istiklâlini elde etmesi ve kendi adıyla anılan Eratnalı Devleti'ni kurması; ancak, Çobanlı Şeyh Hasan'ın Süleyman Han komutasındaki ordusuna karşı kazandığı Karanbük Zaferi ve arkasından da büyük hasmı Çobanlı Şeyh Hasan'ın ölümü üzerine mümkün olmuştur.317Görülüyor ki, Eratna'nın "Sultan" ve beraberinde “Alâeddin” ünvanları ile anılması, istiklâlini ilân ettiği 1343 tarihli Karanbük Zaferi'nden önce de, onun kesin olarak, adı geçen unvanları aralıksız kullanıp,318 istiklâlini elde etmesi, müelliflerin çoğunun ortak görüşü halinde, Karanbük Zaferinden sonra mümkün olmuştur.319
Sultân Alâeddin Eratna, Orta Anadolu'da İlhanlıların yıkılmasıyla, kurduğu siyasî teşekkülü, Celayirli Şeyh Hasan'a, Çobanlı Şeyh Hasan ve kardeşi Melik Eşrefe ve hatta Türkmen Beyleri'ne karşı, zaman zaman Memlûklu Sultanlan'nın desteğini
313 İbn Batuta., Seyahatname(Nşr.M. Çevir), c.I, s.326. 314 Göde., a.g.e., s.18.
315 Göde., a.g.e., s.27.
316 Uzunçarşılı., “Eretna Devleti”, s.42. 317 Göde., a.g.e., s.32.
318 Göde., a.g.e., s.44-45. 319 Göde., a.g.e., s.46.
ustaca kullanarak, devam ettirmiştir. Böylece Eratna, Anadolu Beylikleri ve komşu devletler arasında, ününü duyurmasını ve kendisini tanıtmasını bilmiştir.320