de denir.
a. Elektromanyetik akım rölelerinde. Elektromanyetik akım rölelerinde akım ayarının değiştirilmesi genel olarak iki şekilde yapılır:
- Mekaniki, - Elektriki,
1. Mekaniki ayar değişimi
A. Akım rölelerinin mekaniki ayar değişimi çeşitli şekillerde olmakla birlikte (yay direncinin değiştirilmesi, manyetik devrenin hava aralığının değiştirilmesi, hareketli nüvenin konumunun değiştirilmesi vb.) işletmelerimizde genellikle yay direncinin değiştirilmesiyle yapılan uygulama kullanılmaktadır.
Şekil – 19 Elektromanyetik rölelerde mekaniki ayar değişimi Şekil – 19’da görüldüğü gibi ayar kolunun aşağıya doğru çekilmesiyle palete etki eden yay kuvveti artmakta ve buna bağlı olarak röle kontaklarını kapatabilmek için nüve üzerinde daha fazla manyetik alan şiddeti oluşturmak gerekmektedir. Buna röle bobininden daha büyük bir akım geçirmekle olur.
Durum böyle olunca ayar kolunun aşağıya doğru hareketiyle röle çalışma akımı büyüyecek, yukarıya doğru hareketiyle ise küçülecektir.
Bu özellik esas alınarak düzenlenen skala bir katsayı (Çarpan) şeklinde belirtilir ve bu katsayı (X) veya © harfleriyle ifade edilir. Genel olarak çarpan sahası, 0,6 – 1,2 veya 0,5 – 1 arasındadır. Şekil – 19b.
Rölenin çalışma akımı, röle etiketinde belirtilen nominal akım değeri ile ayar kolunun karşısındaki katsayının çarpılması sonucu bulunur.
Röle çalışma akımı = Röle nominal akımı x katsayı Iç = In x X
Örneğin, röle nominal akımı 5 A. ayar kolunun karşısındaki katsayı da 0,8 konumunda bulunsun.
Iç = 5 x 0,8 = 4 A. dir.
Bu demektir ki; bobininden 4 A. veya bunun üzerinde bir akım geçen röle, kontaklarını açar veya kapatır.
Mekaniki olarak ayar akımının değiştirilmesinde önemli olan katsayıyı bulmaktır. Röle çalışma akımının bulunması formülünden katsayıyı yalnız bırakırsak:
Örneğin nominal akımı 5A. olan bir rölenin çalışma akımı 6 Ampere ayarlanacak olsun:
Iç 6
X = --- = --- 1,2 dir.
In 5
Buna göre, mekaniki ayar kolunu 1,2 konumuna getirdiğimizde röle çalışma akımı 6 Ampere ayarlı demektir.
Dikkat edilirse bu uygulamada RÖLE DEVREDE İKEN AKIM AYARININ DEĞİŞTİRİLMESİNDE BİR SAKINCA YOKTUR.
2. Elektriki Ayar Değişimi
Elektriki ayar değişimine röle nominal akımını değiştirmek de denir. Tek bir sargı gibi görünen, ancak gerçekte iki ayrı sargıdan oluşan röle bobinlerini;
a. Seri veya paralel bağlamakla,
b. Sargılardan birini servis dışı bırakmakla yapılır.
a. Sargıları Seri veya Paralel Bağlama:
Aynı değerlerde iki ayrı sargıdan oluşan röle bobinlerinin seri veya paralel bağlanması halinde röle nominal akımı bir kat değiştirmektedir. Röle çalışma akımında, röle nominal akımına bağlı olduğuna göre, bobinlerin seri veya paralel bağlanması durumunda röle çalışma akımı da değişmektedir denilebilir.
Şekil – 20 sargıların seri-paralel bağlanarak röle çalışma akımının değiştirilmesi,
(a) sargıların seri bağlanması, (b) sargıların paralel bağlanması.
Örneğin iki ayrı sargıdan oluşan röle bobinlerinin her biri 2 A. nominal akım değerinde olsun. Bu bobinlerin seri bağlandığını düşünürsek devre akımı 2 A., paralel bağlandığını düşünürsek devre akımı 4 A. olmaktadır.
(Şekil – 20-a-b). O halde bu rölenin nominal akımı 2-4 A. dir. Kısaca röle nominal akımın tespitinde 2 A. esas alınacaksa bobinlerin seri bağlanması, 4 A. esas alınacaksa paralel bağlanması gerekir.
Bobinlerin seri veya paralel bağlanması uygulamada:
1. Dıştan köprülü,
2. İçten köprülü olarak iki şekilde yapılmaktadır.
1. Dıştan Köprülü:
Bu tip uygulamada, RMA 420.2 örneğinde olduğu gibi, köprü dıştan görünmekte ve köprü konumları röle etiketinde şematik olarak belirtilmektedir.
Şekil – 21 Röle bobinlerinin dıştan seri paralel bağlanma durumları, (a) bobin ve köprülerin seri bağlanmadaki durumu,
(b) bobin ve köprülerin paralel bağlanmadaki durumu.
Bobinlerin ve köprülerin seri veya paralel bağlanmadaki durumları Şekil – 21’de görülmektedir.
Dikkat edilirse, RÖLE DEVREDE İKEN BOBİNLERİN SERİ VEYA PARALEL KONUMLARININ DEĞİŞTİRİLMESİ, akım trafosunun sekonderinin açık kalması nedeniyle SAKINCALIDIR. Durum böyle olunca bu tip rölelerde elektriki akım ayarının değiştirilebilmesi için en pratik yol, rölenin bağlı olduğu devre kesicisinin açılmasıdır. Açılmadığı takdirde akımlar röleden önce uygun bir yerde köprülenmelidir. (Kısa devre edilmelidir).
2. İçten Köprülü:
Bu Uygulamada köprü dıştan görünmemekte ve RMA 800 örneğinde olduğu gibi harfle belirtilen konumlara iki vidanın yerleştirilmesi ile yapılır.
Röle sargılarının seri bağlanabilmesi için vidaların SS konumuna, paralel bağlanabilmesi için PP konumuna yerleştirilmeleri gerekir. (Şekil – 22).
S
P P
S
İÇTEN KÖPRÜLÜ RÖLE DEVREDE İKEN, SARGILARIN SERİ VEYA PARALEL KONUMLARI DEĞİŞTİRİLEBİLİR. Ancak vidaların ikisinin aynı anda yuvalarından çıkartılmaması gerekir. Örneğin röle seri konumda iken paralel konuma alınacak olsun. Önce S yuvasındaki bir vida çıkartılıp, P konumundaki yuvaya yerleştirilir. Sonra diğer S konumundaki vida çıkartılıp diğer P yuvasına yerleştirilir. Böylece röle devrede iken sargılar seri konumdan paralel konuma alınmış olur.
NOT:
1. Vidaların her ikisi aynı anda yuvalarından çıkartılırsa akım trafosunun sekonder devresi açık kalır.
2. Konum değiştirme anında vidanın biri, hangi konumdan çıkarılmışsa, (diğer vida yuvasında iken) röle yine o konumdaki nominal akım değerine ayarlıdır.
3. Vidalardan birinin P, diğerinin S konumunda olması durumunda röle, paralel konumdaki nominal akım değerine ayarlıdır.
b. Sargılardan Birini Servis Dışı Bırakma:
Aynı manyetik alan şiddetini elde edebilmek için bobin sarım sayısı azaltılırsa, akım şiddetini arttırmak gerekir. Bu esastan hareketle röle çalışma bobininin sarım sayısı değiştirilerek çalışma akımına etki edilebilir.
PAK 400 veya RMA 400 rölelerinde olduğu gibi iki sargıdan birini servis dışı bırakmakla nominal akım değeri bir kat arttırılabilir. Sargılardan birini veya ikisini servise almak bir vida yardımıyla yapılır. (Şekil – 23).
İki sargının da serviste olması, röle etiketinde gösterilen (In) nominal akım değerini belirtir. Buna göre, röle nominal akım değeri (In) 6 A. olsun. Vidanın In konumuna yerleştirilmesi durumunda rölenin çalışma akımına esas olan değer 6 A. 2 In konumuna yerleştirilmesi durumunda ise 12 A. dir.
Şekil – 23 sargılardan birini veya ikisini servise alarak röle ayarının değiştirilmesi.
Bu uygulamada RÖLE SERVİSTE İKEN, AKIM AYARI (TEP) veya bir başka deyişle In-2In KONUMLARININ DEĞİŞTİRİLMESİ YAPILABİLİR.
NOT: Ayar vidası herhangi bir konumdan çıkartıldığında röle In değerine ayarlıdır.
Tek bobinli endüksiyon akım rölelerinde:
Bilindiği gibi manyetik akı, akım şiddeti ve sarım sayısı ile doğru orantılıdır.
Durum böyle olunca, röleyi çalıştırabilen manyetik akıyı elde edebilmek için, sarım sayısı azaltıldığında akım şiddetini arttırmak gerekir. Bu esastan hareketle tek bobinli endüksiyon rölelerinde, çalışma bobininin sarım sayısı değiştirilerek çalışma akımına etki edilir.
Şekil – 24’de görüldüğü gibi, çalışma bobininden alınan çeşitli sayıda uçların karşılığı olarak röle çalışma akımları belirlenmiştir.
Şekil – 24 Tek bobinli endüksiyon tipi akım rölelerinde akım ayarının değiştirilmesi.
Tek bobinli indüksiyon rölelerinde akım ayarı değişimi bir vida yardımıyla yapılır. İstenilen akım konumuna bir vidanın yerleştirilmesiyle belirli sarım sayısı devreye alınmış olur.
Bu tip rölelerde akım ayarı değişimi, RÖLE DEVREDE İKEN veya AKIM TRAFOSUNUN SEKONDERİ AÇIK KALMADAN YAPILABİLİR. Bu özellikler dikkate alınarak akım ayarının değiştirilmesi, imalatçı firmaların röle yapısında uyguladığı çeşitli özelliklere bağlı olarak farklı şekillerde
1. R S A (Fransız) tipi örneğinde olduğu gibi, ayar vidası yerleştirildiği konumdan çıkartıldığında röle kendisini en büyük çalışma akımına (TEP) ayarlar. Vidanın yeni akım ayarı konumuna yerleştirilmesi ile TEP değişimi röle devrede iken yapılmış olur.
2. C O (Japon) tipi örneğinde olduğu gibi, yedek vida kullanılarak akım ayarı değiştirilir. Önce rölenin solunda bulunan yedek vida, yeni ayar TEP’ine yerleştirilir. Sonra eski ayar konumundaki vida çıkarılarak yedek konuma alınır. Böylece tep değiştirme işlemi röle devrede iken bitirilmiş olur.
3. I A C E (İtalyan) tipi örneğinde olduğu gibi, rölenin alt kısmındaki tarak elemanı çıkartıldığında röle akım uçları kısa devre olur. Ayar vidası yeni ayar konumuna yerleştirildikten sonra tarak yerine takılır. Böylece tep değiştirme işlemi bu tip uygulamada, bağlı olduğu akım trafosunun sekonderi açıl kalmadan tamamlanmış olur.