Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi (EĠE) ve Etibank’ın Kurulması ve Ġlk

Elektrik enerjisi üretmek hem pahalı hem de yüksek bir sermaye gerektirdiğinden dolayı sanayi kuruluĢları kendi kullanacakları elektriği kendileri üretme yoluna gitmiĢlerdir. Ġller Bankası elektrifikasyon113

iĢlemlerini Etibank ve Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi’yle birlikte sürdürmüĢtür. Seka, Karabük Demir Çelik, Sümerbank fabrikaları ve bazı Ģeker fabrikaları gibi kimi önemli kuruluĢlar kullanacakları elektriği kendileri üreten ilk kuruluĢlar olmuĢlar ve hatta ihtiyaç fazlası ürettikleri elektriği de yakında bulunan yerleĢim yerlerinin kullanımına sunmuĢlardır.114

1930 yılında belediyelere verilen elektrik tesisi kurma ve iĢletme yetkisi, 1933 yılında Ġller

111

Ġnan, 1972, s. 146.

112 _{TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem 5, Cilt 20, BirleĢim 1, s. 5, 1 Kasım 1937.}

113 _{Elektrifikasyon: Elektrik enerjisini endüstri. ulaĢım ve gündelik hayata uygulama,}

elektriklendirme. Türkçe Sözlük, Cilt 1, s. 696.

114

44 Bankası’nın (Belediyeler Bankası)115

kurulması ile daha da güçlü bir yapıya kavuĢmuĢtur. Banka’ya elektrik tesislerinin inĢası ve belediyelere finansman temin etme görevleri yüklenmiĢtir. Buna ek olarak kömürün elektrik enerjisini karĢılamada yetersiz kalmasından dolayı Nafia Vekaleti Su ĠĢleri Reisliği ve Meteoroloji Umum Müdürlüğü tarafından su iĢleri baĢlatılmıĢtır. Bu sayede ülkenin enerji ihtiyacının saptanması ve alternatif enerji kaynakları üzerinde inceleme ve araĢtırma yapmak amacı ile 1935 yılında Elektrik iĢleri Etüt Ġdaresi kurulmuĢtur. Yine aynı yıl içinde elektrik konularında faaliyet gösterecek Etibank kurulmuĢtur. Etibank’ın faaliyet alanı ve görev tanımının belirlendiği kuruluĢ kanununun 4 ve 5. Maddeleri Ģu Ģekildedir:

“DÖRDÜNCÜ MADDE: Etibank:

A - Maden cevherleri, taşocağı maddeleri, madenî ham maddelerle maden malzemesi almak, satmak ve bunların alım ve satımına tavassut etmek;

B – Türkiye’de bitüm ve petrol ve tabiî müştakları için iptidaî istikşaf ve taharri ruhsatnameleri, maden taharri ruhsatnameleri veya bunların hisselerini istihsal veya teferru etmek;

C – Türkiye’de maden imtiyazları, maden ocağı imal ruhsat tezkereleri, taşocağı ruhsatnameleri veya bunların hisselerini istihsal, teferru etmek; D – Türkiye’de elektrik istihsal, nakil ve tevzi imtiyazları almak ve işletmek, elektrik santralları kurmak, hatları yapmak, elektrik enerjisi dağıtmak, bunlarla alâkası olan her türlü işler ile uğraşmak, her nevi elektrik malzemesi, alâtı veya makinesi imal edebilecek fabrikalar kurmak ve elektrik malzemesi, alâtı veya makineleri alım satımı yapmak;

115

Kanunun üçüncü maddesine göre bankanın teĢkili maksadı: Belediyelere, Ģehirlerin tanzim ve tesisi iĢlerinde yapacakları esaslı amme hizmetleri için muhtaç olacakları parayı, yapılacak iĢlerin ehemmiyetine ve belediyelerin ödeme kabiliyetlerine göre ikraz etmek; kısa veya uzun vadeli avans ve cari hesaplar açmak veya bunlara tavassut ve kefalet etmek ve nizamname! Esası ile müsaade edilecek banka iĢlerini yapmaktır. Bankanın ikraz ve faiz muamelelerinde sermayesine iĢtirak eden belediyelere iĢtiraklerine göre müsavi muamele yapması esas olmakla beraber talebin çokluğu halinde yapılacak iĢlerin takdim ve tercihi ve iĢtirak hisselerinin nihayet iki misline kadar muamele yapması meclisi idarenin kararma bağlıdır. Banka, bundan fazla muameleler için Dahiliye vekâletinin muvafakatini almağa mecburdur. Banka yapacağı ikraz, avans ve cari hesaplar için lüzum gördüğü teminatı borç vereceği belediyelerden istemek salâhiyetine maliktir. Bunun için yapacağı ikraz ve açacağı cari hesaplar karĢılığı olarak belediyelerin varidatlarından bir kısmını veya uhdelerindeki imtiyazların menafiini karĢılık istemeğe ve icabında gayrimenkul teminat almağa ve bunlar üzerinde ipotek muamelesi yaptırmağa mezundur. Resmi Gazete, Sayı 2435, 24 Haziran 1933.

45 E - Başlı başına veya başkaları ile birlikte A, B, C ve D bentlerinde yazılı işleri görecek ticarî teşekküller kurmak ve Türkiye’de veya hariç de kurulmuş olan bu gibi teşekküllere iştirak etmek

F - Her nevi banka muameleleri yapmak ile uğraşır.

BEŞİNC MADDE: Maden tetkik ve arama enstitüsünün her hangi bir sahada maden cevherleri veya taşocağı maddeleri için yapmış olduğu ameliyat neticesinde, işletmeğe elverişli gördüğü maden veya taşocakları hakkında İktisat vekâletine verilmiş olan dosya Vekâletçe de tetkik edilerek işletmeğe elverişli görüldüğü takdirde Etibank’a tevdi olunur. Banka enstitünün raporunda derpi edilen ana hatla, dairesinde, bu işletmeyi tahakkuk ettirmeğe ve bu hususta iktiza eden bütün muameleleri yapmağa mecburdur. Banka, İktisat vekâletinin tasdikma iktiran etmiş bulunan enstitünün bu hususa ait masraflarını öder.”116

Etibank’ın kurulması ile maden ocaklarının üretimi ve devir iĢlemleri buraya devredilmiĢ, özellikle elektrik enerjisi alanında üretim, iletim ve dağıtım faaliyeti yürütme imkanları bu kurumun bünyesine verilmiĢtir.

Ülkedeki yağıĢ düzensizliğinden dolayı suların rejimini baraj inĢası suretiyle düzene koymak zorunluluğu ortaya çıkmıĢtır. EĠE Ġdaresi’nin çalıĢmaları arasında su kuvvetinden istifade edilerek kurulacak olan elektrik santral tesislerinin yer tespiti ve kuruluĢundan itibaren tüm süreçlerinde öncü olması da vardır. Türkiye’de yıllık enerji kullanım oranına göre Kuzeybatı Anadolu, Ege, Çukurova, YeĢilırmak ve Kızılırmak bölgeleri santral kurulacak yerler içerisine girmiĢtir.117

Bu dönemde elektrik enerjisi üretimi için daha çok akarsu ve nehirlerden faydalanma yoluna gidilmiĢtir. Celal Bayar Hükümeti döneminde 1937 yılında harita,elektrik, su, imar planı, kanalizasyon, kültür ve spor iĢleri, gibi iĢlerin belediyelere verilmesi gerektiği

116

BCA, Karalar Daire BaĢkanlığı, 30-18-1-2, 36-31-7, 30 Nisan 1933., BCA, Karalar Daire BaĢkanlığı, 30-18-1-2, 55-47-14, 6 Haziran 1935., TBMM Kanunlar Dergisi, Dönem 4, Cilt 15, s. 16, 11 Haziran 1933., Resmi Gazete, Sayı 3035, 22 Haziran 1935., Özdemir s. 28. Ġkinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı’nda., madenler ve Etibank’ın faaliyet alanına giren konularda, o döneme kadar ülkemizde kurulmaları ve üretilmeleri düĢünülemeyecek yatırımlar gerçekleĢtirilmiĢ ve üretime geçmeleri için bütün ayrıntılar incelenerek projelendirilmiĢtir. Planda iki adet bölge enerji santrali, yılda 100 bin ton kapasiteli bir petrol rafinerisi, sentetik benzin üretim tesisi, azot ve azotlu gübre fabrikası, yılda 10 bin ton kapasiteli ferrokrom tesisi, maden kömürü, linyit, bakır, çinko, kurĢun, demir, sömikok gibi madenlerin üretiminin geniĢ ölçüde arttırılması gibi büyük yatırımlar ele alınmıĢtır Bayar Hükümeti döneminde de enerji konusunda devletçi politikalar devam ettirilmiĢtir. Demir, Ġkinci Dünya SavaĢı’na…, s. 486.

117 _{Mazhar HiçĢaĢmaz, “Türkiye’de Elektrik Enerjisi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi}

46 beĢ yıllık sanayi planlarının içerisinde yer almıĢtır. Bu sırada Türk Anonim Elektrik ġirketi’nin fabrika elektrik ihtiyaçlarını karĢılayamaması, mevcut tesisatında yenilikler yapamaması, girmiĢ olduğu yolsuzluk, suiistimaller ve Ģartnameleri yerine getirememesinden dolayı Ģirket, 31 Aralık 1937’te tüm mal, tesisat ve hukuki borçları ile birlikte devlet tarafından satın alınmıĢtır.118

Türkiye’de, 1923 yılından 1929 dünya ekonomik buhranına kadar olan dönemde ekonomi ve özel olarak da enerji konusunda liberal politika izleme zorunluluğu ortaya çıkmıĢtır. 1930 yılından itibaren ülkenin sınırlı ekonomik imkanları ile birtakım çabalar doğrultusunda ekonomi alanında olduğu gibi enerji konusunda da devletçi bir modele geçiĢ baĢlamıĢtır. O dönemin Ģartları gereği ülkede bilinen ve güvenilir en önemli kaynak olarak taĢkömürü kabul edilmiĢ, üretiminin arttırılması için çaba sarf edilerek baĢarılı olunmuĢtur. Nitekim 1926 yılında 1 milyon ton olan taĢkömürü üretimi, 1934’te 2 milyon tonu, 1940 yılında ise 3 milyon tonu geçmiĢtir.119

Bu sayede enerji üretiminde kömürün payı arttırılmıĢtır.

1938 yılı rakamları ele alındığında elektrik üretiminin yaklaĢık % 97’si termik santrallerden, % 3’lük bir kısmı da hidroelektrik vasıtasıyla karĢılanmaktadır. 1938’de toplam üretim, 312,1 gigavatsaat elektrik üretilmiĢ, buna karĢılık 279,9 gigasaat elektrik tüketimi gerçekleĢmiĢtir.120 Bu dönemde hidroelektrik ile elde edilen enerji oranının düĢük olmasının sebebi, hidroelektrik ile ilgili saha çalıĢmalarının yeni yeni baĢlamıĢ olmasıdır. 1940 yılından itibaren Gediz, Sakarya, Fırat-Keban, Kızılırmak, Seyhan-Zamantı, Büyük Menderes, YeĢilırmak, Akçay ırmakları üzerinde hidrografik etütlerine baĢlanmıĢtır.121

118 _{BCA, Nafia Vekaleti, 230-0-0-0, 33-39-6, 23 Haziran 1938., BCA), Muamelat Genel Müdürlüğü,}

30-10-0-0, 157-104-52, 05 Mayıs 1938., Özdemir, s. 28.

119 _{Mehmed Gökhan Polatoğlu, “Atatürk Dönemi’nde Maden ve Enerji Alanında Kurulan ve Sonraki}

Dönem Türkiye Sanayisine Katkı Sağlayan Bir Ġktisadi Devlet TeĢekkülü: Etibank”, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, Cilt 38, Sayı 66, 2019, s. 452.

120 _{Çetinkaya, s. 106, 110.}

121 _{Naziye Özdemir, Cumhuriyet Dönemi Enerji Politikaları Çerçevesinde Türkiye Elektrik Kurumu,}

Ankara Üniversitesi Türk Ġnkılap Tarihi Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2018, s. 40.

47

1.2. 1938-1950 Arası Türkiye’nin Enerji Politikaları

Tez çalıĢmamızın bu kısmında özellikle devletçi ekonomik yapının güçlenmesinin enerji politikalarına yansıması ele alınmıĢtır. Bu süreçte sanayide planlı dönemlerin baĢlamasından, enerji politikalarının hangi yönlerden etkilendiği üzerinde durulmuĢtur.