Elektikli-Elektronik Atıkların Geri Dönüşümü

Dünya genelinde elektrikli-elektronik ekipman (EEE) üretiminde bir artış görülmektedir.

Teknolojik yenilikler ve pazarın genişlemesi araç gereç değiştirme hızına ivme kazandırmıştır

ve bunun sonucu olarak da atık miktarları artmaktadır. 1998’de batı Avrupa’da 6 milyon ton elektrik-elektronik ekipman atığı (EEEA) oluşmuş ve bu miktarın yılda % 3–5 oranında

artması beklenmektedir (Cui ve Forssberg, 2003).

EEEA, evsel atıklardan iki şekilde ayrılmaktadır: (1) evsel atıklardan farklı olarak elektronik atıklar zararlı malzemeleri de içeren birden fazla malzemenin bileşiminden oluşmaktadırlar ve

(2) yeniden kullanılabilir ve/veya değerli bileşenler içerebilirler (bilgisayar parçaları gibi)

(Nagurney ve Toyasaki, 2005).

İçeriklerinde bulunan zararlı malzeme bileşenlerinden dolayı EEEA, uygun bir şekilde

işlenmezlerse atık yönetim süreçlerinde önemli çevresel problemlere neden olabilirler. Bu

atıkların bertaraf miktarlarının azaltmak için çoğu ülke EEEA’nın yeniden kullanım, yeniden

imalat ve diğer yenileme faaliyetlerini yasa yoluyla belirlemektedir. EEEA’nın geri dönüşümü

çevresel problemlerle ilgili önemli olduğu gibi yaratabileceği ekonomik faydalar açısından da

önemlidir. Amerikan Koruma Bakanlığı, hurda demir ve çeliğin kullanımının, hiç

kullanılmamış olanlarının kullanımına göre sağlayabileceği faydaları yedi grup altında

incelemiştir (Çizelge 2.3). Ayrıca dönüştürülmüş malzeme sayesinde sağlanan enerji

kazançları da Çizelge 2.4’da verilmiştir (Cui ve Forssberg, 2003).

Çizelge 2.3 Hurda demir çelik kullanımı sayesinde elde edilen kazançlar (Cui ve Forssberg, 2003)

Kazanç tipi Yenisi yerine hurda kullanımı sayesinde

elde edilen kazanç oranı (%)

Enerji kazançları 74

Kullanılmamış malzeme kullanımı kazançları 90

Hava kirlilik oranlarında azalmalar 86

Su kullanımında azalmalar 40

Su kirliliğinde azalmalar 76

Madeni atıklarda azalmalar 97

Müşteri atıklarında azalmalar 105

Bazı ülkelerde EEEA’nın toplanması, işlenmesi, yeniden kazanımı ve bertarafı gibi adımlar

yasal düzenlemelerle bir düzene sokulmuştur. Bu düzenlemeleri yapan ülkeler ve düzenlemelerin detayları Çizelge 2.5’da verilmiştir.

Çizelge 2.4 Geri dönüştürülmüş malzeme kullanımı ile elde edilebilecek enerji kazançları

(Cui ve Forssberg, 2003)

Çizelge 2.5 Farklı coğrafi alanlara göre EEE için çevresel yasal düzenlemeler (Sharma vd.,

2007)

Coğrafi bölge Mevcut ya da önerilen yasanın yapısı Detaylar Avrupa Birliği Geni şletilmiş Üretici Sorumluluğu

Geri alma zorunluluğu ve üreticilere yüklenen finansal sorumluluklar, EEEA toplama ve geri dönüşüm hedefleri

Tayvan Genişletilmiş Üretici

Sorumluluğu

Üretici ve ithalatçıların ürünlerini geri almaları zorunluluğu

Japonya Sorumluluk üretici ve tüketiciler arasında paylaştırılmaktadır.

Üreticiler elde etme ve geri dönüşüm

tesislerini sağlarlar, tüketiciler geri dönüşüm noktasında belli bir ücret ödenmesi

Avustralya Elektronik endüstrisinin gönüllü ürün asistanlığı

Henüz bir yasa yoktur, yol haritası hazırlanma aşamasındadır.

Kanada Belediye, endüstri ve müşterilerin yük paylaşımı.

Perakendeci tarafından satılan bilişim ve

Telekom ekipmanlarına uygulanan önce- sonra ücretlendirme programı

ABD Ayrılmış faaliyetler, büyük

yük üreticiye yüklenmiştir.

İleri geri dönüşüm ücretleri, elektronik

ekipman bertaraf yasakları, GÜS, faaliyet planları için görev güçlerinin kurulması gibi, çeşitli aşamalarda uygulanan ölçütler 2.4.1 EEEA ürünlerinin karakteristikleri

EEEA malzeme ve bileşen açısından homojen değildir ve karmaşık yapıdadır. Maliyet etkin

ve çevre dostu bir sistem geliştirmek için, değerli malzeme, zararlı atık ve atık bileşenlerinin

fiziksel karakteristiklerini anlamak önemlidir. Bu özellikler şu şekilde sınıflandırılabilir (Cui

ve Forssberg, 2003):

• Zararlı bileşenler: EEEA değişik şekil ve boyutta birçok bileşene sahiptirler ve bazı

bileşenleri ayrı işlem görmek üzere ayrılması gereken zararlı bileşenler içerebilir. Malzeme Enerji kazancı (%)

Alüminyum 95 Bakır 85 Demir-çelik 74 Kurşun 65 Çinko 60 Kâğıt 64 Plastik >80

EEEA’nın zararlı madde içerebileceğinden ayrı işlem görmesi gerekebilecek bazı

parçaları: bateri, katot ışın tüpleri, elektrik düğmeleri gibi civa içeren bileşenler, asbest

atığı, toner kartuşları, likit, macun ve renkli toner, likit kristal görüntüleyiciler ve gaz deşarj lambaları, vb.’dır.

• Malzeme kompozisyonu: EEEA çeşitli kısımlar içeren karmaşık bir malzemedir. Genel

olarak PCB hurdası, %40 metal, %30 plastik, %30 seramik içerir. Elektronik hurda yeniden kazanımının temel ekonomik güdüsü içeriğinde bulunan değerli metallerdir.

Bununla birlikte, EEEA içindeki değerli metallerin oranı gittikçe azalma yönünde bir

eğilim göstermektedir. Avrupa Plastik İmalatçıları Birliği’nin 1995 yılında Doğu Avrupa

için hazırlamış olduğu bir çalışmada EEE’nin içeriğinde bulunan temel malzemelerin

oranları Çizelge 2.6’da verilmiştir.

Çizelge 2.6EEE’de bulunan temel malzemeler

Malzeme Oran (%) Demir 38 Demir-olmayan 28 Plastik 19 Cam 4 Ağaç ürünleri 1 Diğer 10

• EEEA’nın fiziksel karakteristikleri: Değerli metallerin bir karışımı olarak EEEA, bakır,

alüminyum, altın gibi metaller ve plastik kaynağı olarak görülebilir. Mekanik bir geri

dönüşüm sistemi geliştirilmesinde anahtar faktör, fiziksel karakteristiklerdeki farklılıklara dayanan etkin bir malzeme ayrım sürecidir. Bu nedenle belirli malzeme bileşenlerinin

karakteristiklerinin derinlemesine analizi önemlidir.

• Parça büyüklüğü, şekli ve ayrıştırılabilmesi özellikleri: Parça büyüklüğü, şekli,

mekanik geri dönüştürülebilirlik özellikleri, mekanik geri dönüşüm süreçlerinde önemli bir

rol oynarlar. Neredeyse bütün mekanik geri dönüşüm süreçleri belirli bir etkin büyüklük

aralığına sahiptirler.

2.4.2 Elektrik-elektronik ekipman atıkları yönergesi

EEEA yönergesinin amacı, öncelikli olarak, EEEA’nın önlenmesi, ek olarak, bu tür atıkların bertaraf miktarını yeniden kullanım, yeniden imalat ve diğer dönüşüm türleri ile azaltmaktır.

Aynı zamanda bu direktif, üreticiler, dağıtıcılar, müşteriler ve özellikle de EEEA’nı işleme

sürecine katılanlar gibi EEE yaşam çevriminde etkisi olan tüm birimlerin çevre

3. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI