Eleştirel Düşünmeyi Etkileyen Nedenler

Davranışların ve düşüncelerin kökeni insan yaşamanın en önemli yılları olan erken çocukluk dönemine dayanmakta olduğu söylenebilir. Tutum, inanç, düşünce, yargı ve eylemlerin şekillenmesinde çevre etkili bir faktör olarak yer almakta ve çevresiyle etkileşimin sonucu olarak sosyal öğrenme kişi davranışları ve düşünceleri şekillendirmektedir (Bandura, 2001). Yaşamın temelinde oluşan bu düşünce ve eylemler eleştirel düşünme tutumu üzerinde etkili olmaktadır. Bu bağlamda eleştirel düşünmeyi etkileyen etmenler aşağıdaki gibi sıralanabilir.

Yaş: İnsanların üst-biliş düşünme becerisini geliştirmesi kişinin bulunduğu yaş ile ilgili olup, insanın bilişsel olarak belli bir olgunluğa ulaşması, sosyal olarak belli becerileri kazanmış olması önemli bir etken olarak karşımıza çıkmakta ve üst düzey düşünme becerilerini ancak olgunluğunu tamamlayan ve zengin uyaranların olduğu çevresel koşulları tamamlayan bireyler sahip olmaktadır (Kaçar ve Beycioğlu, 2017). Gilstrap ve Dupree, (2008) eleştirel düşünme üzerinde yaşın önemli bir etkiye sahip olduğunu bireyin bulunduğu yaş ile eleştirel düşünme arasında bağlantı olduğunu belirtmiş ve büyük yaşa sahip insanlarla ve küçük yaşa sahip insanların duygu, düşünce, eylem ve yargıları değerlendirme biçimlerinin aynı olmayacağını belirtmiştir. Ku ve Ho, (2010) yapmış oldukları araştırmada eleştirel düşünme ile yaş bağımsız değişkeni arasında bağlantı bulmuş ve eleştirel düşünmenin yaş değişkeninden etkilendiğini belirtmiştir. Benzer çalışmada Ay ve Akgöl, (2008) bireyine yaşının büyük olması insanın düşünme yapısında etkili olduğunu belirtmiş, yaşın eleştirel düşünme belirleyici bir değişken olduğunu ifade etmiştir.

33 Cinsiyet: Toplumda yaşayan insan davranışları diğer canlıların yaşamından farklı olmayıp, aynı cins varlıklar benzer davranışlar oluşturmakta, bu bağlamda insanlarda aynı şekilde benzer eylemler gerçekleştirmekte ama cinsiyet ile ilgili davranışların, duygu ve düşüncelerin şekillenmesinde insanın yaşamış olduğu toplumun kültürel değerlerin etkisinden önemli derecede etkilenmektedir (Giddens, 2008). Eleştirel düşünme tutumu ile cinsiyet bağlamında çalışmalar yapılmış, yapılan araştırmaların sonuçlarına göre farklı sonuçların ortaya çıktığı görülmektedir.

Gilstrap ve Dupree, (2008) eleştirel düşünme tutum ile ilgili olarak araştırmaya sonucuna göre kadınların eleştirel düşünme tutumunu daha etkili kullandıkları belirlenmiştir. Gülveren, (2007) eleştirel düşünme tutumunun erkeklerin daha etkin kullandığı sonucuna ulaşmıştır. Yurtsever, (2009) cinsiyetin eleştirel düşünme tutumu ile ilgili ilişkisini açıklarken, toplum tarafından erkek ve kadın cinsiyetine yüklemiş olduğu görev ve sorumluluklar çok etkin bir şekilde rol aldığını belirtmekte, duygu düşünce ve eylemlerin gelişimi bu bağlamda olmaktadır.

Kişilik Algısı: Kişilik algısını, yaşanan sosyal hayatın etkisiyle öğrenilmiş bir davranış olarak belirtmekte, bugün ki yaşamında meydana gelen eylemlerin kökeninde geçmişteki yaşanmışlıkların etkisiyle geçmişte verilen tepkilerle bugün ki verilerin tepkilerin benzer olduğunu belirtmekte ve davranışların oluşumunda almış olduğu olumlu olumsuz tepkilerle ceza ve ödüllerin etkili olduğunu belirtmektedir (Cüceoğlu, 2018). Eylemler ve durumlar hakkında bireyin beklentileri ve çıkan sonuçlar davranışların şekillenmesinde etkili olmaktadır (McPeck, 2016).

Bireylerin kişilikleri ve eleştirel düşünme tutumu arasında ilişki olup olmadığına yönelik çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Tümkaya ve Aybek, (2008) öğretmen adaylarına yönelik yapmış olduğu çalışmada kişilik algısı ile eleştirel düşünme tutumu arasında bağ olduğunu belirtmiş ve kişilik algısının araştırmacı olma üzerinde yordayıcı bir etkiye sahip olduğunu sonucuna ulaşmıştır. Uysal, (2010) yaptığı araştırma kişilik ile karar verme sürecinde etkin bir ilişki olduğunu bulmuştur. Aydın, (2011) bireylerin kişilik özellikleri ile muhakeme yeterliğini karşılaştırmış ama herhangi bir ilişki olmadığını sonucuna ulaşmıştır.

Sosyo-Ekonomik Durum: Sosyo-ekonomik düzey bireylerin gelişiminde, eğitiminde, düşünmesin önemli etkiler oluşturmakta ve bireye sosyal bir sınıf ayrıcalık ve üstünlük gibi kavramları içermektedir. Bireyin içinde bulunduğu sosyo-ekonomik düzey bireyin

34 beyin gelişiminde, sosyal, fiziksel ve ruhsal gelişiminde önemli faktör olduğu düşünülmekte olup, bireyin eleştirel düşünme tutumu da insan gelişiminden bağımsız olması düşünülemez (Özelçi, 2012). Akar, (2017) yapmış olduğu çalışmaya göre, ilkokul öğrencilerinin sosyo-ekonomik durumu ile eleştirel düşünme becerileri arasında ilişki olduğunu, yüksek ekonomik düzeye sahip bireylerin eleştirel düşünme tutumunun daha yüksek olduğu sonucunu bulmuştur.

Eğitim Durumu: Eğitim alma durumu bireylerin olaylara bakışını, soru sorma şeklini, sorunların nedenini araştırmasını, farklı çözüm yolları üretmesini, çözüm yollarının olumlu olumsuz yönlerini değerlendirmesini, öngörü oluşturarak olaylara bakış geliştirmesini ve toplumu ilgilendiren konularda fikirler sunarak eleştirel düşünme tutumunun temel öğelerini içselleştirmesinde önemli bir durum olarak yerini almaktadır (Özelçi, 2012). Öztürk ve Ulusoy, (2008) üniversite öğrencileri ile yaptığı araştırmada, akademik olarak başarılı olan bireylerin eleştirel düşünmeye daha yatkın olduğunu belirtmiştir. Akbıyık ve Seferoğlu, (2006) lise öğrencileri ile gerçekleştirdiği araştırmada, aynı şekilde eleştirel düşünür öğrencilerin derslerde başarılı olma düzeylerinin daha yüksek olduğunu bulmuştur.

Eleştirel düşünmeyi etkileyen faktörler incelendiğinde, farklı farklı birçok faktörün rol aldığı görülmektedir. Eleştirel düşünme tutumunu insanın yaşından, eğitim durumundan, sosyo-ekonomik düzeyinden kişilik yapısından bağımsız olduğu söylenemez. Bireylerin eleştirel düşünme tutumuna sahip olmasında içinde bulunduğu yaş, almış olduğu eğitimin niteliği, içinde bulunduğu sosyo-ekonomik durumun düşünme yapılarında değişimlere neden olabilir.