EleĢtirel düĢünmeyi etkileyen faktörler kalıtsal ve çevresel olmak üzere iki Ģekilde gruplandırılabilir.
20 4.1. Kalıtsal Etmenler
KiĢinin olayları değerlendirebilmesi için yeterli seviyede biliĢsel kapasiteye gereksinimi vardır (Gander ve Gardiner, 1993, Akt. Aybek, 2006). Bu kapasitelerden biri olan zekânın düĢünme ve özelde eleĢtirel düĢünme üzerinde etkili olduğu söylenmektedir. Zekâ; diğer Ģartların eĢit olduğu durumlarda düĢünme ve eleĢtirel düĢünme becerisini geliĢtiren özelliklerdendir (Kazancı, 1989). Halpern (1996) eleĢtirel düĢünme eyleminin oluĢması için zihinsel iĢlemlerin (değiĢkenlerin ayırt edilmesi ve denetilmesi, bilgideki eksikliklerin fark edilmesi, açık seçik tanımların gerekliliğinin anlaĢılması,belirli bir sonucu desteklemekte kullanılan gerekçelerin ne kadar güçlü olduklarının değerlendirilebilmesi, bulgulardan çıkarımlar yapabilmesi, karar verirken akılcı karĢılaĢtırmalar kullanması, anlamak için okuması, problem çözmede planlı yaklaĢabilmesi) gerçekleĢmesi gerektiğinden bahsetmiĢtir. Çıkrıkçı ‟ya (1992) göre zihinsel yeteneğin önemli bir boyutunu eleĢtirel düĢünme oluĢtururken, eleĢtirel düĢünme; olgunlaĢmayla ve yaĢantılarla da geliĢmektedir.
Kalıtsal etmen olarak karĢımıza çıkan cinsiyet değiĢkeni araĢtırıldığında, kızların EDB‟sinin erkeklere oranla daha geliĢmiĢ olduğunu gösteren araĢtırma sonuçlarına ulaĢılmıĢtır (Gülveren, 2007; Williams, Oliver, Stockdale, 2004). Facione, Giancarlo, Facione ve Gainen (1995) tarafından üniversite öğrencilerine yönelik yaptıkları çalıĢmalarında kızların erkeklerden daha çok açık fikirli olduklarını, buna rağmen erkeklerin ise kızlardan daha fazla düĢünme eğiliminde olduklarını belirtmiĢlerdir.
4.2. Çevresel Etmenler
EleĢtirel düĢünme; öğrencinin bireysel özellikleri, program, eğitimciler, aile gibi çevresel etmenler tarafından etkilenmektedir.
4.2.1. Öğrenci ile Ġlgili Etmenler
EleĢtirel düĢünmenin geliĢmesini olumsuz etkileyen öğrenciden kaynaklı etmenler Ģunlardır (Kazancı, 1989; Uysal, 1998):
1. Geleneksel eğitim anlayıĢına alıĢmıĢ olması, 2. Yeniliklere kapalı olması,
3. Yüksek not almak için bilgiyi ezberleme yoluna gitmesi sonucu düĢünme için çabalamaması,
21
4. Yeterli düzeyde biliĢsel özelliklerden yoksun olduğunu anladığı için özgüvenini kaybetmesi,
5. Sabırsız olması,
6. Herhangi bir etkenden ötürü yeterince kavram bilmemesi,
7. Kendisinin yerine karar verilmesine ses çıkarmaması, bu duruma alıĢması, 8. Zihinsel esnekliğinin olmaması veya zihinsel esnekliğinin yetersiz olması.
Esneklik, açık fikirlilik, sorunu fark edebilme, ön yargılı olmama, bilgili, Ģüpheci, meraklı olma gibi olumlu kiĢilik özelliklerinin ise eleĢtirel düĢünmeyi desteklediği ifade edilmektedir (Kaya, 1997; Claytor, 1997, Akt. ġenturan, 2006) Ayrıca eğitim düzeyinin de eleĢtirel düĢünmeyi etkilediği belirtilmiĢtir. Ancak eğitim düzeyi olarak alanyazında farklı sonuçlar karĢımıza çıkmaktadır. Bazı araĢtırma sonuçları eğitim düzeyinin yükseldikçe EDB‟nin de arttığını gösterirken (Korkmaz ve YeĢil, 2015; Shin, 1998, Akt. Öztürk ve Ulusoy, 2008), bazı araĢtırmalarda da bireyin eğitim düzeyi ile EDB arasında herhangi bir iliĢkinin olmadığı tespit edilmiĢtir (Martin, 2002, Akt. Öztürk ve Ulusoy, 2008).
4.2.2. Program ile Ġlgili Etmenler
EleĢtirel düĢünmenin geliĢmesini olumsuz etkileyen programdan kaynaklı etmenler Ģunlardır (Kazancı, 1989; Uysal, 1998):
1. Programların genel amaçlarında eleĢtirel düĢünmenin yer almasına rağmen öğretim programlarının özel amaçlarında, içeriğinde, eğitim durumlarında ya da değerlendirmelerde EDB‟ye yer verilmemesi,
2. Programların ağır olması,
3. Programlardaki konulara yüzeysel bir Ģekilde yer verilmesi,
4. Program kapsamında hazırlanmıĢ olan ders kitaplarının EDB‟yi destekleyecek nitelikte olmamasıdır.
Eğitim programlarının genel ve özel amaçlarında, içeriklerde, öğrenme ortamlarında, ders kitaplarındaki etkinliklerde ve değerlendirme sürecinde eleĢtirel düĢünmeye yer verilmesi eleĢtirel düĢünme becerisini arttıracağı söylenebilir. Nitekim probleme dayalı öğrenme ortamının oluĢturulması, iĢbirlikli öğrenme ortamının oluĢturulması, kavram haritalarının kullanılması, karma öğretim yöntemi, örnek olay incelemesi, yaratıcı drama, vaka tartıĢmaları ve beyin fırtınası gibi
22
öğrencilerin katılımı ile gerçekleĢtirilen etkinliklerin eleĢtirel düĢünmeyi desteklediği ifade edilmektedir (ÇalıĢkan, 2009; Küçükahmet, 1998, Akt., ġahinel, 2002; Myrick ve Yonge , 2002, Akt. Dikmen ve Usta; ġahinel, 2002; Tabor, 1988, Akt. Seferoğlu ve Akbıyık, 2006).
4.2.3. Eğitimciler ile Ġlgili Etmenler
Eğitimcilerin yaklaĢımlarının olumlu ya da olumsuz yönde etkilerinin olduğu ifade edilmektedir. Bu bağlamda eleĢtirel düĢünmenin geliĢmesini olumsuz etkileyen eğitimcilerden kaynaklı etmenler Ģunlardır (Kazancı, 1989; Uysal, 1998):
1. Geleneksel olarak eğitim-öğretim yapmaya alıĢmıĢ olmaları,
2. Yeni düĢüncelerle karĢılaĢtıklarında atıl olmaktan endiĢe duymaları, 3. Öğrencilerini kendilerine çok fazla bağımlı yapmaları,
4. EleĢtirel düĢünme konusunda yetersiz olmaları veya değerlendirme için kriterlerinin olmaması,
5. Zamanı doğru kullanmamaları,
6. Öğrencilerden beklentilerinin düĢük seviyede olması, 7. Sınıf ortamında otoriter bir havanın egemen olması,
8. Öğrenciyi hazır bilgiye alıĢtırmaları ve çoğunlukla öğrenci yerine karar almalarıdır.
Öğretmenlerin; demokratik tutum sergilemesinin, iyi bir rol model olmasının, öğrencilerin düĢünme becerilerini geliĢtirici davranıĢlar (Öğrenciler arası diyaloğun özendirilmesi, açık uçlu sorular sorarak düĢündürme, farklı bakıĢ açılarını özendirme, tartıĢmaya katılmayı özendirme, düĢüncede tutarlılığı özendirme, soru sorma ve baĢka yollarla araĢtırıcı konuĢmayı özendirme) göstermesinin eleĢtirel düĢünmeyi olumlu yönde etkilediği söylenebilir (ÇalıĢkan, 2009; Küçükahmet, 1998, Akt., ġahinel, 2002; Myrick ve Yonge , 2002, Akt. Dikmen ve Usta; ġahinel, 2002; Tabor, 1988, Akt. Seferoğlu ve Akbıyık, 2006).
4.2.4. Aile ile Ġlgili Etmenler
EleĢtirel düĢünme düzeyleri üzerinde etki ettiği düĢünülen bir diğer değiĢken ise ailedir (Özdemir, 2005; Tümkaya ve Aybek, 2008). Aileden kaynaklı bazı
23
etmenler çocukların eleĢtirel düĢünme becerilerinin geliĢmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu etmenler Ģu Ģekilde sıralanabilir (Kazancı, 1989; Uysal, 1998):
1. Sosyal ortamlarda eleĢtirel düĢünen bireylerin istenmediği ön yargısını bulundurmaları,
2. Çocuklarını baskıcı bir Ģekilde yetiĢtirmeleri,
3. Genelde çocuklarının adına karar vermeleri ve seçimde bulunmalarıdır. Aileler çocukların problem çözme ve karar verme becerilerinin geliĢmesine katkıda bulunarak ve karĢılaĢtıkları olay ya da durumlara farklı bakıĢ açıları geliĢtirmelerine rehberlik ederek onların eleĢtirel düĢünme becerileri üzerinde etkili olabilir. Öğrencilerin anne-baba eğitim seviyesinin yüksek olmasının eleĢtirel düĢünme üzerinde olumlu etkilerinin olduğunu gösteren araĢtırma bulgularına rastlanmaktadır (Kaya, 1997; Tümkaya ve Aybek, 2008). AraĢtırmalara bakıldığında özellikle anne eğitim düzeyi arttığında bireylerin EDB‟nin de arttığı görülmüĢtür. Ayrıca anne ve babanın demokratik tutumu ve üst sosyoekonomik düzeyin eleĢtirel düĢünmeyi desteklediği ifade edilmektedir (Kaya, 1997; Cheung, 2001; Akar, 2007; ġenturan, 2006; Tümkaya ve Aybek, 2008). Ancak bazı araĢtırmalarda anne eğitim düzeyiyle EDB arasında anlamlı bir iliĢkinin bulunmadığı sonucuna ulaĢılmıĢtır (Akar, 2007; Gülveren, 2007).