Ekonomik Analize Esas Hesaplamalar

Şekil 5.7. Zenit açısı.

Enlem Açısı (ɸ);

Ekvator düzlemi ile yerden dünyanın merkezine olan radyal çizgi arasındaki açıdır. Enlem kuzey yarım küre için artı değerli olup 0°-90° arasında değişir.

Saat Açısı (w);

Zamanın açısal ölçüsüdür ve bir saat 15° boylama eşittir. Öğleden evvel açı artı ve öğleden sonra eksi değer alır. Örneğin saat 10.00 için açı +30° ve saat 15.00 için -45° olur.

Eğim Açısı (S);

Yatay yüzey ile eğik yüzey arasında kalan açıdır. Ekvatora yönelen yüzey için artı değer alır. Genellikle eğik yüzey, güneş panelinin yüzeyi olarak kullanılır.

Tüm güneş açılarının, bağıl yapısı ve aralarındaki ilişkiler Şekil 5-8 ve Şekil 5-9’da gösterilmektedir.

Şekil 5.9. Açıların ilişkileri.

Güneş Açıları Arasındaki Trigonometrik Bağıntılar

Geliş Açısı Bağıntıları;

𝑐𝑜𝑠 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑠𝑖𝑛 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑆 − 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ 𝑠𝑖𝑛 𝑆 𝑐𝑜𝑠 𝛾 + 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑆 𝑐𝑜𝑠 𝑤

+ 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑠𝑖𝑛 ɸ 𝑠𝑖𝑛 𝑆 𝑐𝑜𝑠 𝛾 𝑐𝑜𝑠 𝑤 + 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑠𝑖𝑛 𝑆 𝑠𝑖𝑛 𝛾 𝑠𝑖𝑛 𝑤 (5.31)

Yatay Yüzey Bağıntısı – Zenit Açısı Bağıntısı;

𝑐𝑜𝑠 𝜃𝑍 = 𝑠𝑖𝑛 ɸ 𝑠𝑖𝑛 𝛿 + 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑤 (5.32)

Güneye Bakan Eğik Bağıntısı;

𝑐𝑜𝑠 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑠𝑖𝑛 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑆 − 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ 𝑠𝑖𝑛 𝑆 + 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑆 𝑐𝑜𝑠 𝑤

Güneye Bakan Dik Yüzey Bağıntısı;

𝑐𝑜𝑠 𝜃 = − 𝑠𝑖𝑛 𝛿 𝑐𝑜𝑠 ɸ + 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑠𝑖𝑛 ɸ 𝑐𝑜𝑠 𝑤 (5.34)

Yükseklik Açısı Bağıntısı;

𝑠𝑖𝑛 𝛼 = 𝑠𝑖𝑛 𝜑 𝑠𝑖𝑛 𝛿 + 𝑐𝑜𝑠 𝜑 𝑐𝑜𝑠 𝛿 𝑐𝑜𝑠 𝜔

𝛼 = 𝛼 𝑡𝑎𝑛𝑠𝑖𝑛 𝛼 𝑐𝑜𝑠 𝛼

(5.35)

Gün Işığı Süresi;

S=0° olan yüzeyler yatay yüzeylerdir ve geliş açısı ile zenit açısı birbirine eşit olur. Bu özel durumda güneye bakan eğik düzey bağıntısı θZ=90° durumu için wgünbatımı saat açısı

hesaplanabilir.

𝑐𝑜𝑠 𝑤𝑔ü𝑛𝑏𝑎𝑡𝚤𝑚𝚤 = (𝑡𝑎𝑛 ⌀ 𝑡𝑎𝑛 𝛿) (5.36)

Güneş gökyüzünde her saat 15°’lik bir açıda hareket eder. Dolayısıyla güneş ışığı saatleri aşağıdaki formülden hesaplanabilir.

𝑁 = 2 15𝑐𝑜𝑠

−1_{(− 𝑡𝑎𝑛 ⌀ 𝑡𝑎𝑛 𝛿) (5.37)}

5.3. Ekonomik Analize Esas Hesaplamalar

Üretilen mamul ve hizmetin maliyetinin ne olduğunun bilinmesi, işletmelerin üretim süreçlerinde doğru kararlar alması açısından önemlidir. Bunun için işletmelerde maliyetlerin öncelikle belirlenmesi sonrasında da bunların incelenerek değişik amaçlarla kullanılması söz konusudur (Cihanlı, 2017).

Maliyet analizlerinde, yürütülen faaliyetlere ilişkin maliyetlerin her biri ayrı olarak ele alınır ve bunlara ilişkin analiz yapıldıktan sonra her biri raporlanır. Bunları yerine getirebilmek amacıyla, öncelikle, maliyetlerin ölçülmesi gerekmektedir. Ölçüm işlemine, tüketilen kaynakların (maliyet unsurlarının) ölçümü ile başlanır. Daha sonra, maliyetler mamullere veya hizmetlere atanır. Son olarak da, maliyet unsurlarını elde etmek için ödenen fiyatın (tarihi maliyetin) nedeni açıklanır ve bu fiyatlar ekonomik gerçeği açıklayacak biçimde düzeltilir (Gündüz vd., 2013).

Maliyet analizinde irdelenmesi gereken hususlar;

• İlk yatırım maliyetleri

Yatırım maliyetleri, genellikle kendi içinde 3 grupta irdelenmektedir (OECD, 2000). Bunlar; -Doğrudan Maliyetler -Dolaylı Maliyetler -Diğer Maliyetler Buradan Hareketle; 𝑀𝑦= 𝑀1+ 𝑀2+ 𝑀3 (5.38)

Olarak düşünülebilir, burada;

Doğrudan maliyetler tesisin yapımında doğrudan kullanılan malzemelerin ve işçiliklerinin maliyetlerini içermektedir ve kendi içinde üçe ayrımlanabilmektedir (OECD 2000).

Burada ise doğrudan yatırım maliyetleri;

𝑀1= 𝑀𝑦𝑒𝑟+ 𝑀𝑒+ 𝑀𝑚 (5.39)

Olarak düşünülebilir, burada;

Dolaylı maliyetler santral kurulumu ve öncesindeki ve sonrasındaki çalışmaları içermektedir (OECD 2000).

Burada dolaylı maliyetler ise;

𝑀2= 𝑀𝑡𝑚+ 𝑀𝑝+ 𝑀ℎ (5.40)

Dolaylı ve doğrudan maliyetlerin içerisine girmeyen kalemler diğer maliyetler başlığı altında toplanabilmektedir (OECD 2000).

Burada diğer maliyetler ise;

Formülünden hesaplanabilmektedir.

• İşletme-bakım maliyetleri

İşletme ve bakım maliyetleri, işletmenin güvenli ve düzenli şekilde çalışmasını sağlamak üzere yapılan harcamaları kapsamaktadır. Bu bağlamda, işletmenin çalışması için istihdam edilen personelin maaşları, olabilecek arızalara ve/veya periyodik olarak değiştirilecek elemanlar için yeterli yedek parça bulundurulmasını ve ekipman bakımının düzenli yapılmasına yönelik harcamaların toplamını oluşturmaktadır (Turanlı, 2012).

Buna göre işletme ve bakım maliyetleri:

𝑀𝑖𝑏 = 𝑀𝑝𝑒𝑟+ 𝑀𝑖𝑠𝑦𝑝+ 𝑀𝑏𝑎 (5.42)

olarak yazılabilir. Burada;

• Yakıt maliyetleri

Yakıt maliyeti (Myak) işletmede kullanılan yıllık yakıt harcama maliyetidir. Bazı

yenilenebilir enerji kaynaklarında; örneğin rüzgar santrallarında yakıt maliyeti sıfır olmaktadır.

• Toplam Maliyetler

Toplam maliyet tüm maliyet kalemlerinin toplamından oluşmaktadır. Bir başka deyişle, toplam maliyet; yatırım maliyeti, işletme ve bakım maliyetleri ile yakıt maliyetinin toplamıdır (Turanlı, 2012).

Çizelge 5.1. Yatırım maliyet kalemleri. Ana Maliyet

Nitelemesi

Maliyet Tipi Maliyet Kalemi

Yatırım Maliyeti

Doğrudan Maliyetler

Yer ve ilgili Harcamalar Ekipman Harcamaları Montaj Harcamaları

Dolaylı Maliyetler

Tasarım ve Mühendislik Harcamaları Proje Yönetimi Harcamaları

Hizmete Alma Harcamaları

Diğer Maliyetler

Eğitim Harcamaları

Vergi ve Sigorta Harcamaları Taşıma Harcamaları

Kurucu Maliyeti

Kurulum Elemanları Yedek Parça Harcamaları

Beklenmeyen Giderler

İşletme ve Bakım Maliyeti

Personel harcamaları

İşletme elemanları yedek parça harcamaları Bakım Harcamaları

Yakıt Maliyeti

Buradan hareketle toplam maliyet:

𝑀𝑡𝑜𝑝= 𝑀𝑦+ 𝑀𝑖𝑏 + 𝑀𝑦𝑎𝑘 (5.43)

olarak yazılabilir.

Maliyet analizi hesaplamalarında en önemli unsur toplam maliyetlerin ne kadarı öz sermaye ne kadarının ise kredi ile finanse edileceği noktasıdır.

Kredilendirme ile finanse edilen maliyet için, yıllık borç ödeme miktarı;

𝑃 = 𝐾 𝑥 𝑖

1 −_{(1 + 𝑖)}1 𝑛

Formül 5.44 ile hesaplanmaktadır. Burada en önemli noktalardan biri ise hurda değeridir.

Ekonomik ömrü tamamlanan bir varlığın veya yatırımın satış değeri olarak tanımlanan hurda değer, fotovoltaik bir güç santralindeki varlık değerinin %30 ‘u kadardır. Santralin varlık değeri ise ilk yatırım maliyetinden nakliye montaj ve diğer giderlerin çıkarılması ile elde edilir, tüm teçhizat malzeme ve taşınmazlarn değerini gösterir (Demirtürk, 2013).

𝑉𝑎𝑟𝑙𝚤𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖 = İ𝑙𝑘 𝑦𝑎𝑡𝚤𝑟𝚤𝑚 − 𝑁𝑎𝑘𝑙𝑖𝑦𝑒 − 𝑀𝑜𝑛𝑡𝑎𝑗 − 𝐷𝑖ğ𝑒𝑟 (5.45)

𝐻𝑢𝑟𝑑𝑎 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 = 𝑉𝑎𝑟𝑙𝚤𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 𝑥 0,30 (5.46)

Amortisman hesaplamanın amacı duran varlıkların yenilenmesini sağlamak olduğundan duran varlığın, hizmet ömrünün bilinmesi ve tespit edilen bu hizmet ömrü sonunda yaratılan fonlarla duran varlığın yenilenme imkanının yaratılması lâzımdır. Duran varlığın hizmet ömrü ekonomik şartlara, teknolojik değişme ve fiziki şartlara bağlıdır. Bir sabit varlığın ekonomik, teknolojik ve fiziki şartlara göre hesaplanan ömürlerinden en kısa olanı o sabit varlığın hizmet ömrünü teşkil eder. Teorik olarak, hizmet ömrü içinde duran varlığın tamamen amortismana tabi tutulmuş olması (amorti edilmesi) duran, varlığın yenilenmesi için fon yaratılmış olması gerekir.

Sabit yüzdeli basit amortisman hesabına göre yıllık amortisman payı ise;

𝐴𝑚𝑜𝑟𝑡𝑖𝑠𝑚𝑎𝑛 𝑃𝑎𝑦𝚤 =𝑉𝑎𝑟𝑙𝚤𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖 + 𝐻𝑢𝑟𝑑𝑎 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟

Ö𝑚ü𝑟 (5.47)

şeklinde hesaplanır.

Geri Ödeme Süresi

Geri ödeme süresi ise, herhangi bir yatırım içerisinde, yatırım sonucu elde edilen net kar ile yatırıma ayrılan varlıkların değer toplamlarının karşılandığı nokta olarak tanımlanabilir.

Geri ödeme süresi ise net olarak formül 5.48 ile hesaplanabilir;

𝐺Ö𝑆 = 𝑛𝑛𝑒𝑔𝑎𝑡𝑖𝑓+

𝑁𝑛𝑒𝑔𝑎𝑡𝑖𝑓

Sektörel durumların yanı sıra mevcut koşullar da dikkate alınarak yatırımcılar genellikle sermaye miktarları için geri ödeme süresi beklentisi içerisine girebilirler. Bu çalışmada kurulması planlanan ve fizibilite çalışması yapılan 1MW güce sahip fotovoltaik güneş enerji santrali ve rüzgar enerji santrali için makul geri ödeme süreleri ise 10 yıl ve 12 yıl olarak belirlenmiştir.

Net Bugünkü Değer

Yatırımın ekonomik ömrü boyunca sağladığı getirinin bugünkü değerinden yatırım giderlerinin bugünkü değerinin düşülmesi ile elde edilen farkı ifade eder. Yani net bugünkü değer; yatırımın nakit girişlerinin bugünkü değeri ile nakit çıkışlarının bugünkü değeri arasındaki farka eşittir. En basit şekilde;

𝑁𝐵𝐷 = 𝑁𝑎𝑘𝑖𝑡 𝑔𝑖𝑟𝑖ş𝑙𝑒𝑟𝑖𝑛𝑖𝑛 𝑏𝑢𝑔ü𝑛𝑘ü 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟

− 𝑁𝑎𝑘𝑖𝑡 ç𝚤𝑘𝚤ş𝑙𝑎𝑟𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑏𝑢𝑔ü𝑛𝑘ü 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟𝑖 (5.49)

Bugünkü değer, sermaye maliyetini gösteren belli bir iskonto üzerinden hesaplanır. NBD, bir yatırımın veya projenin karlılığını analiz etmeye yarayan bir ölçüttür. NBD pozitif ise yapılması düşünülen yatırım karlı demektir, yani yatırımın sağlayacağı getirinin yatırım için katlanılan sermaye maliyetinden yüksek olduğu anlaşılır. Buna göre;

𝑁𝐵𝐷 = [∑ At

(1 + r)t n

t=0

] − C (5.50)

şeklinde hesaplanabilmektedir. Mevcut fizibilite çalışmasında ise yatırımcının öngördüğü beklentiyi yansıtan iskonto oranı %10 olarak kabul edilecektir.

İç Karlılık Oranı

Literatürde “iç karlılık oranı”, “iç getiri oranı”, “sermayenin marjinal verimliliği, “yatırımın marjinal verimliliği” olarak da adlandırılan iç verim oranı (İVO), yatırım projelerinin değerlendirilmesinde kullanılan bir orandır. İç verim oranı, bir yatırım projesinin net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen diğer bir deyişle nakit girişlerinin bugünkü değerini nakit çıkışlarının bugünkü değerine eşitleyen iskonto oranı olarak tanımlanır. İç verim oranı aynı zamanda yatırımın ne oranda katma değer yaratacağını ifade eder.

Yatırım kararı alınmasında iç verim oranı, yatırımcının yatırımdan beklediği karlılık oranı ile karşılaştırılır. Projenin riskine, yatırımcının beklentisine vb. parametrelere göre değişmekle

birlikte yatırımdan beklenen karlılık oranının minimum değeri sermaye maliyeti olarak kabul edilir. Karşılaştırma sonucunda projenin kabulüne veya reddine karar verilir. Herhangi bir proje için hesaplanan iç verim oranı, yatırımdan beklenen karlılık oranından yüksek ise proje kabul edilir, değil ise proje red edilir.

Şekil 5.10. IRR Eğrisi.

İç verim oranı > Yatırımdan beklenen karlılık oranı => Proje için yatırım kararı alınır.

İç verim oranı < Yatırımdan beklenen karlılık oranı => Proje red edilir.

Birden fazla projenin karşılaştırılması söz konusu ise iç verim oranı yüksek olan proje tercih edilir. Yatırım dönemi bir yıl olan ve daha sonraki yıllarda pozitif net nakit akımı sağlayan bir projenin iç verim oranı formül 5.51 ile hesaplanır:

𝑁𝐵𝐷 = [∑ CFt

(1 + IRR)t n

t=0

] − C = 0 (5.51)

Projeden sağlanan yıllık net nakit akışlarının sabit olması durumunda 5.47 numaralı formülde iç verim oranının hesaplanması oldukça kolaydır. Ancak yatırım projelerinde projeden sağlanan yıllık net nakit akışları genelde birbirinden farklıdır. Bu durumda iç verim oranı, sınama- yanılma ve enterpolasyon metodunun birlikte kullanılması ile bulunur. Hesaplamada negatif ve pozitif net bugünkü değer sonucu veren iki iskonto oranı bulunur. Bu iki değer arasında enterpolasyon yapılarak iç verim oranı bulunur.