Ali Ekber Haşimi Rafsancani Dönemi

İran-Irak savaşı bittiğinde İran, harap bir duruma gelmişti. Büyük lider Ayetullah Humeyni ölmüştü. Ama ne İran-Irak savaşı ne de Humeyni'nin ölümü devletin yönetim şeklini bozmamış ve İran coğrafi olarak toprak kaybetmemişti. İran rejimini yaymaya çalıştığı komşu ülkelerde başarılı olamamıştı. Bu yüzdendir ki İran bir nevi içe dönüş politikası izleyecekti; kendi iç sorunlarını halletme yoluna gidecekti. 4 Haziran 1989'da Ali Hamaney yeni dini lider ilan edildi. Ardından 17 Ağustos 1989'da Ali Ekber Haşimi Rafsancani ülkenin yeni cumhurbaşkanı oldu. (Akt. Dabashi, 2007: 202) Haşimi Rafsancani, İslam Cumhuriyeti’nin kuruluşunun ilk aşamasından beri önemli bir konuma sahip olmuştur. Gençlik yıllarında Şah rejimine direniş göstermiş, devrim sonrasında ise kurucu kadro içerisinde yer almış olan Rafsancani, yurt içinde popülist söylemlerde bulunurken uluslararası arenada uzlaşmacı ve pragmatist olmayı başarmıştır. (Akt. Hüseyinoğlu, 2009: 96) Haşimi Rafsancani’nin iktidara geldiği dönemde İran, sekiz yıllık yıpratıcı bir savaştan

162

çıkmıştı. Rafsancani yönetimi ele aldığında savaşın bıraktığı tahribat, bunun getirdiği maddi-manevi sorunlar, göçmen meselesi, üretim merkezlerinin olmaması, olanların da durma noktasına gelmesi, milli sermayenin azalmış olması, iç ve dış siyasette sorunların yaşanması İran İslam Cumhuriyeti’nin varlığının devamını tehdit altına sokmuştu. (Akt. Akkoyunlu, 2009: 121)

1989'un Haziran'ında Rafsancani, İran İslam Cumhuriyeti’nin dördüncü cumhurbaşkanı olarak seçildi. Rafsancani cumhurbaşkanı olduktan sonra birden çok sorunla karşı karşıya kaldı. Bunların en önemlileri ülkenin iktisadi durumunun iyi olmaması, ekonomik tüm gelirlerinin azalmış olması ve sistemin birbirine karışmış durumda olmasıydı. Özel sektör yok denecek kadar azdı ve bu yüzden ülkenin tüm ihtiyaçlarını devletin elindeki kuruluşlardan karşılamak zorundaydı. Ayrıca ülke içerisindeki inanç, bu durumun düzelemeyeceği yönündeydi. Öyle ki inkılâp yanlıları, devlet ve özel sektör arasında bir birliktelik yoktu; hatta aksine sayılamayacak büyüklükte bir mücadele vardı. (Milani, 2004: 403) Tüm çabasını iktisadi kalkınmaya harcayan Rafsancani, kendi döneminde ekonominin temel sorun olması nedeniyle ülkenin kültürel ve siyasal açılımlara olan ihtiyacını yeterince önemsemedi. Ekonomik daralmalardan ya da atılımlardan olumsuz etkilenenler, sadece tarım ve sanayi bağlantılı sosyal kesimlerin sayılır olması ve aydınların, özellikle Müslüman aydınların resmi görüşün ezici gücü karşısında gerilemesi ve zorunlu olarak suskunlaşması dikkatlerden kaçar. Geleneksel ve tutucu çevrelerden aldığı destekle dini lider Hamanei’nin bariz biçimde artan gücünün, kontrolü elinde tuttuğu farzedilen Rafsancani tarafından önemsenmediği düşünülmektedir. (Çamurcu, 2000: 20-21) Kısaca ekonomik sorunlar ülkedeki siyasi ve sosyal sorunların önüne geçmiş, bu yüzden Rafsancani döneminde ülke içerisinde toplumu ilgilendiren konularda gerekli reformlar istenilen seviyede olmamıştır.

21 Haziran 1990 yılında ülkede büyük bir deprem meydana gelmesi de zaten bozuk olan düzenin daha da kötüye gitmesine neden oldu. Bunun üzerine halk siyasetle ilgilenmekten uzak durarak daha ziyade eldeki imkânların yettiğince depremzedelere yardım etmeye yöneldi. Hatta bu durum ruhban sınıfının resmi olarak devletin yöneticisi olarak kabul edilmesini tescilledi. Öyle ki İslam Cumhuriyeti her şeye rağmen ayakta kalmayı başarmış, bütün rakiplerini bertaraf

163

etmiş, ülkenin toprak bütünlüğünü korumuş ve bölgesinde önemli bir güç olarak kalmıştı. 1990'lı yıllar genel olarak savaş nedeni ile harap olmuş, ülkenin alt yapısını yeniden ıslah edilmesi şeklinde geçti. Bu yüzdendir ki Rafsancani "yeniden yapılanma lideri" diye anılmıştı. Petrol gelirlerini çoğunlukla bu amaç için kullandı. Özel sektörün gelişmesi için destek ve düzenlemeler yaptı. Böylece petrol gelirlerin de katkısı ile ülkede ekonomik büyüme sağlandı. (Akt. Dabashi, 2007: 203) Rafsancani hükümeti yeniden yapılanmanın gereklerini yerine getirmek ve petrol gelirlerinin düşüşünü telafi etmek amacıyla bir iktisadi reform programını uygulamaya başlamıştır. Bu reform paketiyle kendinden emin ve kararlı olan Rafsancani birçok uzman tarafından yetenekli olmadığı düşüncesi ile eleştirilmiştir. Rafsancani’nin, rejimin büyük spekülatörlerinin yararlandığı vergi kaçağı kanallarını, kaçakçılığı serbest bölgelerin emniyet supabını, döviz fiyatlarındaki istikrarsızlığı ve yasal olarak vergiden muaf tutulmuş hayır işleri konusundaki etkinlikleri denetleyebileceği konusunda uzmanlar endişe duymaktaydılar. (Akt. Adelkhah, 2015: 37)

Rafsancani’nin uygulamış olduğu politikaların temelinde, Batı yanlısı ve İslam devriminden sonra yeni rejimle uzlaşmak istemeyen, Amerika ve Avrupa’ya giden İranlı kapitalistlerin ve teknik alanda uzman kişilerin ülkeye geri dönmesi; ayrıca Batılı sermayenin İran’a gelmesinin amacı yatıyordu. Rafsancani’ye göre devletin meşruluğu ve İran İslam Cumhuriyeti’nin uzun süre devam edebilmesi için ekonomik kalkınmanın olması şarttı. Rafsancani cumhurbaşkanlığının büyük bir bölümünü bu değişim ve reformu hayata geçirebilmek için bürokrasi ile desteklenmiş güçlü kurumlar kurmaya çalışarak geçirdi. (Akt. Aydın, 2010: 67) Rafsancani dönemine kadar devam edilen devletçi politikalar son bulmuş, bunun yerine dışa açık, liberal bir yol izlenmeye başlandı. Devrimden sonra millileştirilen fabrikalar özelleştirildi ve yine bu amaç doğrultusunda yabancı sermayenin ükeye gelmeye için IMF Dünya Bankası ile anlaşmalar imzalandı. (Akt. Elmas, 2011: 115)

Rafsancani cumhurbaşkanlığı döneminde, toplumsal huzursuzluk ve istikrarsızlık yaratmadan özel sektörü kalkındırmaya yönelik girişimler başlatılmış, bu amaca yönelik ilk girişim mevcut petrol gelirleriyle ekonominin liberalleştirilmesi olmuştu. Ülkede kıtlığı ortadan kaldırmak amacıyla temel maddeler dışında tüketim

164

mallarının dışardan alınmasına izin verildi. Ayrıca bazı gayrimenkuller eski sahiplerine iade edilmiş, vergiler indirilmiş ve özellikle savunma bütçesi büyük oranda düşürülerek kaynaklar eğitim, sağlık, elektrik, yol, kentsel dönüşüm gibi halk yararına olan projelere aktarılmıştır. (Hüseyinoğlu, 2009: 96) Rafsancani döneminde toplumsal huzursuzluk ve ekonomik bir bunalım yaşanmadan özel sektörün kalkındırılması amacıyla özel bir çaba harcanmıştır. Bunun dışında en önemli faaliyeti ise İran İslam Cumhuriyeti’nin yönetim bünyesindeki şu altı organı fiiliyata katmasıydı: 1) Dini Devrim Liderliği (Velayet-i Fakih), 2) Cumhurbaşkanlığı Makamı, 3) Anayasa Koruma Konseyi, 4) Uygunluk Konseyi, 5) Parlamento, 6) Adli Yargı. Kısaca İran'da sistem, ortak bir dini benimseyen ve ortak bir hukuki dili konuşan din adamlarının devlet yönetimine dâhil edilmesi ile işliyordu. Din adamları, iktidarı cumhurbaşkanlığı ve parlamento ile paylaşıyor, ama diğer yandan da bu kurumları din adamlarının denetimdeki son derece önemli olan diğer kurumların denetlemesine tabi kılıyordu. (Dabashi, 2007: 204-205) Genel olarak Rafsancani dönemine bakıldığında temel hedeflere ulaşılamadığı görülmektedir. Kamu sektöründe yapılan özelleştirmelere rağmen ülke liberalleştirilemedi ve çarpıklıklar giderilemedi. Uluslararası kuruluşlardan borç alınması İran’ı borç yükü altına soktu. Enflasyon yükselmiş, fakirler ve orta sınıf arasındaki uçurum daha da artmıştır. Petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar, yabancı sermayenin istenilen boyutta ülkeye girememesi ilerlemeyi engellemişti. Reformcu ve değişim yanlısı olmasına rağmen Rafsancani, durgun bir ekonomi ve sosyal olarak bastırılmış bir toplum yönetmeye çalışmıştır. Fakat bu dönemin uzun vadede İran’ın değişim arayışına da zemin hazırladığı söylenebilir. (Akt. Akyıldız, 2009: 58)

Rafsancani 1989’da ilk kez cumhurbaşkanı seçildiğinde her ne kadar mecliste çoğunluğu oluşturan sol kanat kendisine engel oluştursa da ekonomik alanda yeniden imar için serbest piyasa ekonomisine geçişi benimsemişti. Kendisine engel teşkil eden bu solu tamamen tasfiye etmek için 1992 meclis seçimlerinde muhafazakârların egemen olduğu Anayasayı Koruyucular Konseyi ile birlikte varolan solu siyasi alandan uzaklaştırmıştır. Hatta daha da ileri giderek siyaset yapmayı denetimi altına almıştı. (Oğuz ve Çakır, 2000: 248) Savaştan sonra Rafsancani döneminde İran toplumunun önde gelenleri ve siyasi camia mensupları sadece savaş nedeniyle

165

bozulan ve yıkılan düzeni yeniden kurmakla uğraşmışlardı. Bu yüzden siyasi gelişim olmamış, hatta gerilemiştir. Rafsancani döneminin son iki yılında siyasi gelişim istekleri ortaya çıkmaya başlamıştı. Bu dönemde kadınlar ve gençler siyasete dâhil edilmek istenmiş, bu da bir nevi siyasi bir canlanmayı tetiklemişti. (Kaderi ve Alizad, 2013: 13-14)

İran’ın devrim ihracına yönelik dış politika prensibi ise Humeyni döneminden sonra müthiş bir değişim-dönüşüm içerisinde olmuştur. Ekonominin yeniden inşasına öncelik verilerek idealist ve çatışmacı politika arka plana itilmiştir. Çünkü Humeyni sonrası seçilen cumhurbaşkanı, meclis eski başkanı ve ılımlı bir molla olan Rafsancani’nin liderliğindeki realistler, İslam devriminin ancak İran’da sosyal, ekonomik ve siyasal yapıyı İslami prensipler üzerine kurmasıyla diğer İslam ülkeleri arasında bir model olarak etkili olacağına ve devrimin ideolojisinin bu şekilde yayılacağına inanmışlardı. Ki buna en güzel örnek olarak rejimin korunması kaygısıyla dönemin Cumhurbaşkanı Rafsancani, 1991 yılında İran’ı pragmatik bir yol izlemeye iterek Suudi Arabistan’ı ziyaret etmiştir. Vatandaşlarının yaşam standardının en azından korunması gerektiğinin bilincinde olan Rafsancani, emperyalizmin kuklası olarak nitelendirdikleri Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi ülkelerle Körfez Savaşı sonrasında yakınlaşmaya başlamıştır. Rafsancani, İran’ın kendi eliyle çevresinde düşmanlar edinmesine son verip, eski hataları tekrarlamaması gerektiğini ifade ederek İran’ın Ortadoğu’da daha esnek bir dış politika izlemesinin gerekliliğini vurgulamıştı. Fakat bu durum, İran’ın Humeyni’nin “İslami misyonu”ndan kaynaklanan eksantrik dış politika uygulamalarından vazgeçtiği anlamına gelmemekteydi. (Akt. Dağı, 2002: 64, 70, 77, 82)

Rafsancani "pragmatik bir muhafazakar" olarak bilinir. Öyle ki Rafsancani çoğunlukla belirli bir fikir, ilke ya da siyasi tavır belirlemekten uzak durmuştur. Bu yüzdendir ki İslam Cumhuriyeti döneminde ortaya çıkan en kurnaz siyasetçilerden biridir. Rafsancani ülke içinde Amerika karşıtı bir duruş sergilerken, ülke dışında muhataplarına uzlaştırıcı ve faydacı bir tutum sergilemeyi başarabilmiştir. Rafsancani, cumhurbaşkanı olmadan önce dokuz sene Meclis Başkanlığı, bir süre İran Silahlı Kuvvetlerinin Komutanlığı’nı yapmıştır. Hatta bir ihtimaldir ki

166

Humeyni'yi İran-Irak savaşında barış görüşmelerine ikna eden kişinin de o olduğu söylenmektedir. (Dabashi, 2007: 204)

Sonuç olarak Rafsancani, İran’ın siyasi dünyasında her zaman önemli bir şahıs olarak öne çıkmıştır. Kendisinden sonra iktidara gelecek olan Muhammed Hatemi’yi desteklemiş ve reformlarının devamını sürdürmek için uğraşmıştır. Ancak kendisi reformist bir siyasetçi olmaktan ziyade pragmatisttir. Öyle ki zaman zaman muhafazakârlarla, zaman zaman da reformist kanatla iş birliği yapmıştır. Rafsancani, İran siyaset sahnesinden kolay kolay silinmeyecek bir aktördür. Bu durumun arkasında birçok neden gerekçe olarak gösterilebilir. Ayetullah Humeyni’nin daima yanında yer almış, devrim sürecine aktif olarak katılmış ve rejimin kurucu kadrosu içerisinde bulunmuştur. Ayrıca da önemli bir ekonomik güce sahiptir. Çünkü ülkenin önde gelen toprak sahiplerinden ve fıstık üreticilerindendir. Onun iktidarı döneminde, cumhurbaşkanlığı makamı daha güçlü ve dini lider-cumhurbaşkanı çatışmasının daha az yaşandığı bir dönem olmuştur. (Akkoyunlu, 2009: 123) Kısaca Rafsancani, İran siyasetini yeniden dizayn ederek kendi dönemini sancısız bir şekilde tamamladı. Anayasa’da yaptığı değişiklikler sayesinde başkanlık sistemini getirdi. Ayrıca rehberlik makamının konsey biçimindeki formatına değiştirerek Hamanei’nin rehber seçilmesinde önemli rol oynadı.