Ehramın Ortasında Kullanılan Nakışlar

Hanımeli(Kişmiş Otu, Aş Otu): Her renge uygulanabilir (Emir, 2005, s. 104). Bir çiçek ismidir yörede yetişmez. Bazılarına göre de ‘‘Hanım Süpürgesi’’ denmektedir (Kahveci,1998). Bu çiçek, sarılıcı çiçekler grubundandır. Tek başına dik duramaz. Bir dayanağa ihtiyacı vardır. Ehram da kadınların dayanağı olmuştur. Hanımelinin bir çınara sarılması gibi ehramda kadın bedenine sarılır (Emir, 2005). Bu nakış ehramın amacını simgeler. Arkadaşlıkların, dostlukların, sevgilerin, aşkların başlangıcı ve sürmesini, kişilerin birbirlerine olan bağlılıklarını anlatır. Bu kişi ehrama hanımeli motifini işlerse, " size olan bağlılığını tekrarlamış ve ebediyete, sonsuza kadar sürdüreceğini" belirtmek istemiştir. Aynı zamanda bu nakış, Hz. Fatıma’nın elini sembolize ettiği için de, kutsal bir anlam taşır.

Şekil 2.23. Hanımeli nakışı

Çift Kartlar: Bir bileğe bağlı, beşer parmaklı iki eli andırır. Her renk ehramda dökülebilir (Emir, 2005).

33 Şekil 2.24. Çift kartlar nakışı

Pirinç Deni: kibrit kutusu mesafesinde aralıklarla dökülür. Hem gündelik hem de gerilik ehramlarda kullanılır. Güzel bir motif olarak değerlendirilir (Emir, 2005). Pirinç deni, adından da anlaşıldığı gibi pirinç tanesi gibi yüzey üzerine serpiştirilmiştir. Yöre halkı pirinç tanesini "pirinç denesi", "pirinç deni" şeklinde kendi ağzıyla değiştirmiştir. Tekli pirinç deni, çiftli pirinç deni şeklinde çeşitleri vardır. Tekli pirinç deninin üç kollusu olduğu gibi, dört kollusu da vardır. 6 tanede bir ip gerilmekte ve araya iki tel atılmaktadır. Şekle göre üç ve dört defa tekrarlanmaktadır. Şekil böylece devam ettirilmektedir. Pirinç deni gibi taneli şekillerde aradaki mesafe ya göz kararıyla yapılmakta, ya da standart bir ölçü aleti alınıp yapılmaktadır (Çelik, 1996). Birlik ve dayanışmayı simgeler.

Şekil 2.25. Pirinç deni nakışı

Reyhan Dalı: Her renge uygulanan bir motiftir (Emir, 2005, s. 105). Reyhan dalı da çokça tutulan nakışlardandır. Adından da anlaşılacağı gibi bir dal üzerinden üç tane yaprak veya reyhan bitkisi çıkmaktadır. Ya da bir dal üzerinden üç tane pirinç deni çıkmaktadır, şeklinde tabir de edilebilir. Reyhan dalı taneli olduğu için diğerleri gibi yüzeye serpiştirilmektedir. Ölçümü de aynı şekilde yapılmaktadır (Çelik, 1996). Anadolu'da ''Reyhan Otu'', ''Reyhan Çiçeği denilen kokulu bir bitkiden esinlenilerek yapılan ve sevilen bir nakıştır (Kahveci, 1998). Rızık, geçimlik ve rahmet anlamlarına da gelir.

34

Perçem Tarağı: Kadının yüz güzelliğini anlatmaktadır.

Şekil 2.27. Perçem tarağı nakışı

Elif (Dikine): Nakış, iki yatay, bir dikey olarak dökülür. Çizgileri, birleştirilmemiş, büyük ‘T’ harfini andırmaktadır.

Şekil 2.28. Elif (dikine) nakışı

Elif (Enine): Elif, alfabenin ilk harfi olması ve diğer harflerin de aslı ve esası olması sebebiyle tasavvufta Allah’ın simgesi olmuştur. Çünkü elif bütün harflerin evveli olduğu gibi Allah da bütün varlıkların evvelidir. İlk nakışta Elif sevgiliyi belirtirken Diğer nakışta ise elif iki büklüm haline gelmiş aşığın yerine kullanılmıştır.

Şekil 2.29. Elif (enine) nakışı

Uçan Kuş: Havalanmış bir uçağı ya da bir kuşu hatırlatmaktadır. Bu yüzden bu ismi almıştır. Ana gövde üzerine oturulmuş üçgen bir baş, başın yanında çıkan karşılıklı pirinç deni nakışında kuyruk yer almaktadır. Bu nakışta taneli olduğu için yüzey üzerine serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996). İki çeşit uçan kuşlar motifi vardır. Birisi: Kelleli uçan kuşlar, diğeri ise: kellesiz veya çengelli uçan kuşlardır.

Kellesiz-Çengelli Uçan Kuşlar: Nakışı döküldüğü zaman mor ehramda mavi, boz ehramda lacivert iplik kullanılır (Emir, 2005).

35 Şekil 2.30. Kellesiz-çengelli uçan kuşlar nakışı

Kelleli Uçan Kuşlar: Motifi daha çok mor renkli ehramda uygulanır. Nakışta kullanılan ipliğinde koyu olması tercih edilir (Emir, 2005).

Şekil 2.31. Kelleli uçan kuşları nakışı

Antikalar: Her renkte ehrama dökülebilir. dört-sekiz çizgiden oluşur. Çizgileri yuvarlaklar meydana getirir, bacak boyları birbirinden farklıdır. Bu nakışın Şanlıurfa’daki adı kepenek’tir (Emir, 2005). Antika, üçken bir kaide üzerine oluşturulmuş üçgenin uç tarafından çıkan, üç kollu bir şekildir. Bu çıkan kollar pirinç deni motifindeki gibidir. Antika nakışının nereden esinlenerek isimlendirildiği tesbit edilememekle birlikte, kanatlarını açmış bir kuşu andırmaktadır. Antika taneli olduğu için diğerleri gibi yüzeye serpiştirilmektedir. Ölçümü de aynı şekilde yapılmaktadır (Çelik, 1996). Gurbete yolladığı eşinin bekleyişini, Askere gönderdiği çocuğunu, Ana, baba hasretinden bahsetmektedir. Kanatlarını açmış yarım kuşu görünümdedir. Elmas küpeler nakışı ise tam kuşa atıfta bulunur. Sürecin noktalanmasını ve devamlılığı anlatmaktadır.

Şekil 2.32. Antikalar nakışı

Elmas Küpeler: ehramın bütün renklerine dökülebilir. Nakış rengi gülü rengi veya yeşildir (Emir, 2005). Elmas Küpe, Kişmiş Çöpi nakışındaki gibi, uzun bir çizginin uçlarından çıkan iki kola sahiptir. Altı üstlü olmak üzere şekillendirilmekte, bu hali ise üçlü şamdana

36

benzemektedir. Uzun çizginin ortasından çıkan, karşılıklı iki tarafta iki pirinç deni nakışı yer almaktadır. Bu nakış taneli olduğu için yüzeye serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996). Birlik ve dirlikten bahsetmektedir. Aynı zaman da Anadolu'da küpeler evlilik hediyesi olarak vazgeçilmezdir. Bu motifi kullanan bir kız, ailesine evlenmek isteğini dolaylı olarak belli etmeye çalışır.

Şekil 2.33. Elmas küpeler nakışı

Beli Bağsız Boyun Bağı: Her renge dökülebilir (Emir, 2005). Hamile kadına atıfta bulunur.

Şekil 2.34. Beli bağsız boyun bağı nakışı

Beli Bağlı Boyun Bağı: Her renge uygulanabilir (Emir, 2005, s. 105). Hamileliğin son aylarını anlatmaktadır. Aynı zamanda dişiliğin ve üretkenliğin simgesidir.

Şekil 2.35. Beli bağlı boyun bağı nakışı

Arı Dala Ters Kondu Nakışı: Nakış bir kelebeğe, bir arıya ya da herhangi bir uçan böceğin şekline benzetilmektedir. Arı Dala Ters Kondu nakışının ortasında bir çubuk, iki ucunda birbirine ters ikili pirinç deni nakışı yer almaktadır. Çubuğun ortasından dört tarafa doğru gelişen, dört kollu pirinç deni nakışı açılmaktadır. Bu nakış taneli olduğu için yüzeye serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996).

37 Şekil 2.36. Arı dala ters kondu nakışı

Badem Çekirdeği: Her renk ehrama uygulanmaktadır.

Şekil 2.37. Badem çekirdeği nakışı

Çark Yıldızı: Ehram renklerinin hepsine dökülebilir. Nakış rengi beyaz ehramda, beyaz olur. Biçim olarak elma şeleği nakışının küçültülmüşü gibidir (Emir, 2005). Çark Yıldızı nakışı ile Yıldızın Oynayışı nakışı birbirlerinin hemen hemen aynısıdır. Çark yıldızı nakışında, Yıldızın Oynayışı nakışının uçlarına dönence oluşturan, aynı yönlerde çizgi filamalar yer almaktadır. Bu nakış taneli olduğu için yüzey üzerine serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996).

Şekil 2.38. Çark yıldızı nakışı

Yıldızın Oynayışı: Her renge uygulanabilen bir motiftir. Ehram nakışları içerisinde dökülmesi en kolay nakıştır (Emir, 2005, s. 105). Yıldızın Oynayışı, adından da anlaşıldığı gibi bir yıldızı andırmaktadır. Bir merkezden çıkan 8 kollu yıldız nakışı, çizgisel halde yer almaktadır. Bu nakış taneli olduğu için, yüzey üzerine serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996).

38 Şekil 2.39. Yıldızın oynayışı nakışı

Hanımgöbeği: Her renk ehrama dökülebilir. Yıldızın Oynayışı nakışına benzer, onun bir benzeri gibidir (Emir, 2005).

Şekil 2.40. Hanımgöbeği nakışı

Ceviz Kanadı: Daha çok mor ehramda, lacivert nakış kullanılarak dokunur (Emir, 2005). Ceviz Kanadı, bir orta bölümün dört tarafından çıkan üç kolun oluşturduğu, çokça kullanılan nakışlardandır. Ceviz Kanadı ismini, kırılmış ceviz tanesinin içindeki iç cevizin şeklinden almaktadır. Dikkat edilirse aynen ceviz içine benzemektedir. Yandaki dörtlü çıkmalar Pirinçdeni nakışına benzemektedir. Ceviz Kanadı, taneli olduğu için diğerleri gibi yüzeye serpiştirilmektedir. Ölçümü de aynı şekilde yapılmaktadır (Çelik, 1996).

Şekil 2.41. Ceviz kanadı nakışı

Elma Şeleği: Her renge uygulanabilir. Dökülmesi en zor olan nakışlardan biridir; fakat en çok talep bulan nakış da elma şeleğidir (Emir, 2005, s. 105). Elma şeleği ortadan ayrılmış bir elmanın görüntüsündedir. Şelek yüz, alın gibi manalara gelmektedir. Buradaki manası elmanın yenmiş halidir. Elma Şeleği, karşılıklı iki hattın artı (+) şeklinde oturtulmasıyla denenmektedir. Karşılıklı iki ucu sırt sırta verilmiş, iki kolu pirinçdeni nakışı konulmaktadır. Diğer tarafta kalan iki ucu da, üç kollu pirinçdeni nakışı konmaktadır. Bu nakışta taneli olduğu için yüzey üzerine serpiştirilmiştir. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996). Elma Şeleği, görünmez kuşa gönderme yapar. Bu kuş, hem masalda hem de mitolojide adı geçen ve aynı görevi üstlenen ender kuşlardandır. Masallarda kahramanın

39

başına konan ve onun kral olmasını sağlayan ‘devlet kuşu’dur. Arapçası Bulah, Farsçası Hümadır. Anka diye de bilinir. Mitolojideki adı ise ‘Huma Kuşu’ dur. Dişi olan bu kuş; havada yaşar, havada yumurtlar, yavrusunu da havada çıkarırmış. Huma Kuşu bazen yeryüzüne yaklaşır, sonra geri dönermiş. İşte o zaman bu kuşun gölgesi her kimin üzerine düşer ise o kişi ya padişah ya da zengin olurmuş (Emir, 2005). Bu kuşla ilgili yörede Huma kuşu türküsü söylenir. Türkü, gelinin yavuklusunun yolunu gözlemesine, uçan kuşlardan haber istemesine o kadar üzülürki; dayanamaz kayın babası bu ağıdı yakar: Huma kuşu yükseklerden seslenir/ Yar koynunda bir çift suna beslenir/ Sen ağlama kirpiklerin ıslanır/ Ben ağlim ki belki gönül uslanır (https://avni2525.wordpress.com/2010/03/28/huma-kusu- turkusu-ve-hikayesi/).

Şekil 2.42. Elma şeleği nakışı

Üç Mercimekler: Her renge uygulanabilir (Emir, 2005, s. 107). Mercimek taneleri gibi yuvarlak bir şekildir. Üç tane yuvarlak tanenin yan yana gelmesiyle oluşmaktadır. Her bir tanenin ortasından yatay çizgi geçmektedir. Bu nakış taneli olduğu için yüzeye serpiştirilmiştir. Dizilişi daha çok dik olmaktadır. Ölçümü diğerlerinin aynısıdır (Çelik, 1996).

Şekil 2.43. Üç mercimek nakışı

Üç Eltiler: Daha çok gündelik ehramlarda kullanılır. Sütlü kahve, boz veya mor renkli yünlerden biri çözgü ipi olarak uzatılır. Dolayısıyla çözgü ipi tek renk olur. Dokuma esnasında çift mekik kullanılır her bir mekikte ayrı renkte atkı iplikleri bulunur, mekiklerden birinde mesela gülü rengi, diğerlerinde beyaz veya lacivert boyalı iplikler, sıra ile bir gülü rengi mekik, bir diğer mekik atılır. Ayrıca nakış kullanılmaz. Üç ayrı renk bir armoni oluşturur (Emir, 2005).

40 Şekil 2.44. Üç eltiler nakışı

Kuşgözü-İçi Dolu Sandal: Daha çok beyaz ehramlarda kullanılan bir motiftir. Yaklaşık kibrit büyüklüğündeki karelerden oluşur. Kutular da denmektedir. İki çeşidi daha vardır. Eğer karelerin içi bir nakışla doldurulur ise dokunması en zor olan motiflerden biri olur ve adı: İçi dolu sandalın iç nakışlarında daha çok pirinç deni veya Yıldızın Oynayışı nakışlarından biri dökülür. İçi dolu kutular da denmektedir. Diğer bir santral çeşidi de kuşgözü diye adlandırılır. Kareleri diğer sandal çeşitlerinden çok daha küçüktür. Kuş gözü, dört-altı sıra beyaz yün, iki sıra Felemenk olarak tezgâha atılır. Aynı aralıklar dokuma sırasındaki atkılarda da dokunur, genellikle iki mekikle dokunur (Emir, 2005, s.106). Sağlıklı bir hayatı ifade etmektedir.

Şekil 2.45. Kuşgözü-içi dolu sandal nakışı

Akşam Güneşi: Çözgü-uzatma rengi kırmızı, atkı rengi yeşildir. Ayrıca nakış dökülmez (Emir, 2005). Bugün örneklerine çok eski ehramlarda rastlanmaktadır. Dokumasında Doğal boyalı yün iplik kullanılmakta ve güvercingöğsü gibi yanardöner bir görüntü alan ehramlar kullanılmaktadır. Hammaddesinin (beyaz yünü iyi boya tutması nedeni ile) kök boya ile renklendirilerek kullanılmaktadır.

Şekil 2.46. Akşam güneşi nakışı

Ceylan Boynuzu: Ceylan boynuzu nakışı, adından da anlaşıldığı gibi ceylan boynuzuna benzemektedir. Bir kaide üzerinde etrafa yayılmış kollar, ceylan boynuzu gibidir. Ceylan boynuzu nakışı, bir çizgi üzerinde oturtulmuştur. Kare şeklindeki gövde, baş aşağı gelecek

41

şekilde bir ucuna oturtulmuştur. Geriye kalan sağ ve sol taraftaki uçlarında büyük "E" harfi şeklinde eşit üç kollu çıkıntılar yer almaktadır. Tepede ise, iki tarafa bakan "E" şeklinde kollar, Altçizgide kompozisyonu tamamlayan "E" harfi yer almaktadır. Ayrıca karenin ortasını tamamlayan bir "E" harfi de burada bulunmaktadır. Ceylan boynuzu nakışı yüzey üzerinde müstakil olarak yer aldığı gibi, haşiye olarak da kullanılmaktadır. Zor bir nakış olduğu için ehram dokuyucular fazla yapmamaktadır. Narçiçeği, mum desteği, saç örgüsü, burma gibi nakışlar fazla kullanılmadığı için gitgide unutulmuştur. Bu yüzden ehram dokuyucular bu nakışların sadece isimlerini bilmektedirler.

Şekil 2.47. Ceylan boynuzu nakışı

Düz Sıra Bağlama Nakışı: Artık fazla kullanılmayan düz sıra nakışını Yakutiye Medresesinin desenlerinden ehram tezgâhı üzerinde bulduk. Düz sıra halinde sıralanmış ince dokuma ve uzatmalardan oluşmaktadır. Bir tek hattında beş sıra içine dokuma (atkı) kullanılmıştır. Belli aralıklarla bu sıra takip edilmiştir. Ayrıca aynı nakış içine dokumalara ters olarak, uzatma şeklinde düz sıra konularak haşiye görevini almıştır. Bu nakış daha çok beyaz renk dokuma üzerine, beyaz renkte düz sıra ile nakış dökülmüştür (MEB, 2012).

Şekil 2.48. Düz sıra bağlama nakışı

Tavan Örneği Nakışı: Tavan örneği, eskiden köylerde iplerin boyanmasıyla yapılan, diğerlerinden çok farklı bir dokuma çeşididir. Daha çok yeşil, kırmızı ve yünün doğal halindeki renkler kullanılmaktadır. Günümüzde bu dokuma ehram dokuma ustaları tarafından kullanılmamaktadır. Boyanmış renkli ipler, uzatma ipleri arasına yerleştirilmektedir. İçine dokuma ipleri, farklı renkte masuralara sarılarak şekilde geçirilir. Ortaya çıkan dokuma günümüzde tekstil fabrikalarında "ekose" tabir edilen motifin aynısıdır. Tavan Örneği dokuması, dokumanın içinde kullanıldığı gibi, haşiye olarak, mendil kenarı olarak da kullanılmıştır.

42

Şekil 2.49. Tavan örneği nakışı ve haşiye tava örneği nakışı

Bayburt Gordası (gordo): Kenar nakışı olmakla birlikte ehramın yatay ya da dikey biçimde iç nakışı olarak da kullanılır. Bu nakış, piyasada en çok tutulanlardandır. Dekoratif olarak ehram üzerinde en iyi duran ve en dolgun olanıdır. Saat kordonu, birbirini tamamlayan bir nakış olduğu için bazen haşiye olarak da kullanılmaktadır. Ama daha çok ehram içinde kullanılmaktadır. Saat gordonunda, 32 tane sırada nakış tamamlamaktadır. Buna yörede "Çiçek" denilmektedir. Çiçeği takip eden kollar 20 tanedir. Sonra her koldan yeniden çiçek açılmaktadır. Zamansal değişimi anlatmaktadır.

Şekil 2.50. Bayburt gordası nakışı

Bayburtlu bir kadının ehramıdır. O kişiyede annesinden miras kalmıştır. Motifin adı belirlenememiştir.

Şekil 2.51. Nakışın ismi belirlenememiş