Ehl-i Beyt

“Ev halkı” anlamına gelen ehl-i beyt, Hz. Peygamber’in ailesi ve soyu anlamında kullanılan bir terimdir. Hz. Peygamber’in ehl-i beytine kimlerin dahil olduğu meselesinde farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bun- ların sadece Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den ibaret olduğunu söyleyenler olduğu gibi, bunlarla birlikte hanımlarının da ehl-i beytten olduğunu ifade edenler ve Ebu Talib, Akil, Cafer ve Abbas’ın ai- lesine mensup olanlar yanında Abdullah b. Mesud ile Selman-ı Farisi gibi sahabeleri de bu kategori içerisinde değerlendirenler de bulunmakta- dır143_{. Bununla birlikte genel kabul Hz. Peygamber’in, eşi Ümmü Sele-}

me’nin evinde iken “Ey ehl-i beyt! Allah, sizden kiri ve günahları gider- mek ve sizi tertemiz yapmak ister” âyetinin144 _{inmesi üzerine Hz. Ali, Hz.}

Fatıma ve iki torununu cübbesinin altına alarak “Allah’ım, bunlar benim evimin halkıdır. Benim öz ailemdir. Onların pisliğini gider ve onları ter- temiz kıl” buyurması145 _{sebebiyle, ehl-i beyt’in Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz.}

Hasan ve Hz. Hüseyin’den ibaret olduğu yolundadır. Bu durum el şek- linde tasvir edilen “pençe-i âl-i abâ”lara da yansımıştır146_{. Bu eldeki beş}

parmaktan baş parmak Hz. Peygamber’i, işaret parmağı Hz. Ali’yi, orta parmak Hz. Fatıma’yı, yüzük parmağı Hz. Hasan’ı ve serçe parmak da Hz. Hüseyin’i temsil etmektedir147_{. Söz konusu hadisten dolayı “ehl-i}

beyt” yerine “âl-i abâ” ifadesi kullanıldığı gibi, aynı anlama gelmek üzere “Ehl-i Kisâ”, “Penç-ten-i âl-i abâ” tamlamaları da kullanılır. Özellikle Alevî-Bektâşî edebiyatlarında âl-i abâ’dan fazlasıyla söz edildiği gibi, mezhep ve meşrebi ne olursa olsun bütün Müslümanlar tarafından say- gıyla anılan âl-i abâ, bir çok müellif ve şair tarafından bu milletlerin ede- biyatlarına sevgileri oranında yansıtılmıştır148_.

Hz. Peygamber’in soyu Hz. Ali ve Fatıma’nın çocukları vasıtasıyla devam ettiğinden dolayı Müslüman milletlerin birçoğunda olduğu gibi Türklerde de ehl-i beyte karşı büyük bir saygı ve hürmet beslenmiştir149_.

Bu cümleden olmak üzere, Osmanlılarda evlâd-ı Rasûl’e karşı çeşitli im- tiyazlar sağlayan, vergi ve rüsûmdan onları muaf tutan “nakıbu’l-eşraf- lık” müessesesi teşkil edilmiş150 _{ve bu müessese devletin yıkılışına kadar}

da devam etmiştir151_{. Hz. Peygamber’in soyundan gelenlere çeşitli adlar}

verilmiştir. Türkistan, Özbek ve Kazak Türkleri arasında bu soydan gelen aile ve kişilere “Hâce” lakabı kullanılmıştır. Ahmed Yesevî’ye bu soydan geldiği için “Hâce Ahmed Yesevî” denilmektedir. Bundan başka “Mir”, “Emir” gibi ünvanlar da kullanılmıştır. Bu soydan gelen kadınlara da

145 _{Âyetin yorumu ve ilgili hadisler için İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri (çev. Bekir Kar-}

lığa-Bedrettin Çetiner), İstanbul 1986, XII, 6520-6527.

146 _{Âl-i abâ için Süleyman Uludağ, “Âl-i Abâ”, DİA., İstanbul 1989, II, 306-307.} 147 _{Mustafa Uzun, “Fatıma (Edebiyat)”, DİA., İstanbul 1995, XII, 224.} 148 _{İskender Pala, a.g.e., s. 32.}

149 _{Ehl-i beyt sevgisi hakkında Bahaüddin Varol, “Ehli Beyt Sevgisi Nedir? Nasıl Olmalıdır?”, İs-}

tem Dergisi, Konya 2003, Sayı: II, s. 109-128.

150 _{Nakıbu’l-eşraflıkla ilgili Hasan Yüksel-M. Fatih Köksal, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve}

Nakibüleşraflar Ahmet Rıf‘at Devhatü’n-Nukabâ, Sivas 1998, s. 19-33.

Anadolu’nun Iğdır ve bazı yöreleri ile Azerbaycan’da “Begüm” denil- mektedir. XII. Yüzyıldan itibaren Hz. Hasan’ın soyundan gelenlere “şe- rif”, Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlere ise “Seyyid” ismi verilmiştir152_.

Her iki soyu ifade etmek üzere “sâdât-ı kirâm” tabiri kullanılmaktadır. Divan’da, ashâb, tabiîn ve ehl-i beytle birlikte “Âl-i abâ” terkibinin kısaltılmış hâli olan “âl” kelimesi kullanılmaktadır.

Âliyle ashâbı cümle tâbiîn

Ensâr-ı dîn oldu eyle îmânı (113/12)

Şeyh Hâlid ehl-i beyt sevgisiyle doludur. Bu nedenle bir beytinde, ehl-i beyt’in kulu, kölesi olmaya talip olduğunu ifade ederek yakarışta bulunur.

Yüz sürüp geldi kapına koyma mahrûm Hâlid´i Es-selâm eyle kapında ehl-i beytin çâkeri (78/5)

Yedi beyitlik bir gazeli de yine âl-i abâ ile ilgilidir. Buna göre, âl-i abâ aşıkların rehberidir. Her biri yol gösterici ve rıza yolunun yıldızları- dır. Bunların eteğine yapışanlar doğru, hakîkat ve hidâyete ulaşırlar. Bu nedenle ismi salik, zahid, aşık ya da evliya olsun, hak yolunun her yolcu- su bu seçkin insanlara uymalıdır. Bunları sevmek Allah’ın emri olduğu gibi bunlara sevgi göstermeyenler “şer-i pâk”i de sevmiş sayılmazlar.

Âşıkânın rehberidir zâhidâ âl-i abâ Ol sebepten sâlikâna lâzım oldu iktidâ Var ise aklın tevessül eyle fırsat var iken Encüm-i râh-ı rızâdır her biri bir rehnümâ Dâmen-i pâkin tutan buldu hidâyet rütbesin. Bilmiş ol kim onlar oldu muktedâ-yı evliyâ Onlara etmek meveddet emr-i Hak´dır bilmiş ol Etmeyen etmez meveddet şer-i pâke iktidâ (21/4)

Şeyh Hâlid bunların dört kişi olduklarını “Birisi Hz. Peygamber’in damadı, birisi Rasûl’ün kızı ve bunların çocukları olan Hasan ve Hüse- yin’dir “ ifadeleriyle bildirir.

Birisi dâmâd-ı Hazret hem biri bint-i Rasûl

Bunların evlâdıdır Hasan Hüseyn-i müctebâ (21/6)

a. Hz. Fatıma: Hz. Peygamber’in en küçük kızıdır. 609 yılında

doğmuştur. Künyesi “Ümmü ebîhâ” (babasının annesi, anam), lakabı “beyaz, parlak ve aydınlık yüzlü kadın” anlamına gelen “Zehrâ”dır. Ay- rıca, “iffetli ve namuslu kadın” anlamında “Betül” lakabıyla da anılır. Hicret’ten kısa bir süre sonra Hz. Ali, annesi Fatıma ve Hz. Ebubekir’in ailesiyle birlikte Medineye hicret etmiş ve 624 yılında Hz. Ali’yle evlen- miştir. Bu evlilikten Şubat 625’te Hasan, Ocak 626’da Hüseyin doğmuş- tur. Uhud Savaşı’nda on hanımla birlikte gazilere yiyecek ve su taşımış, ayrıca yaralıları tedavi etmiştir. Babasının vefatından beş buçuk ay sonra 22 Kasım 632 tarihinde vefat etmiştir. Hz. Peygamber “Fatıma benim bir parçamdır. Onu sevindiren beni sevindirmiş, onu üzen beni üzmüştür” ve “Bana bir melek gelerek, Fatıma’nın cennet hanımlarının efendisi ol- duğunu müjdeledi” ifadelerini bu en sevdiği kızı için kullanmıştır153_.

Edebiyatta, Hz. Peygamber’in en sevdiği kızı; eşi ve çocuklarına bağlı, becerikli, sabırlı, güzel ahlâklı örnek bir hanım olarak tasvir edilir. Edebî metinlerde, hz. Ali’nin eşi ve Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in anneleri olması yönüyle özellikle de Kerbela hadisesini konu alan maktel ve mer- siyelerde adından bahsedilir. Bu tür şiirlerde Hz. Fatıma, tıpkı Yakup gi- bi geride kalan gözü yaşlı insanların timsali olarak yer almaktadır. Ayrıca mersiye türü şiirlerde hakkında mersiye yazılan kişinin cennette yakı- nında bulunulması istenilen kişi Hz. Fatıma, makam ise civar-ı Fatıma olarak ifadesini bulur154_{. Başta Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât}

isimli mevlidi olmak üzere çeşitli mevlid metinlerinde vefat bahri içeri- sinde Hz. Fatıma’dan bahsedilir. Ehl-i beyt sevgisini işleyen edebî eser- lerde Hz. Fatıma’nın ismine rastlandığı gibi Muharrem ayında okunan mersiye ve ilahilerde de çeşitli vesilelerle çeşitli vasıflarından bahsedilir. Hz. Fatıma Anadolu’da uğur ve bereketin sembolü olarak kabul edilir.

153 _{Bu bilgi ve hadisler için M. Yaşar Kandemir, “Fatıma”, DİA., İstanbul 1995, XII, 219-223.} 154 _{Mustafa İsen, a.g.e., s. LIII.}

Bu nedenle ocak duvarları sıvanır veya boyanırken bereket getirmesi için ocağın duvarına “Fatma Ana Eli” diye isimlendirilen is ile bir el işareti basılır. Pençe-i âl-i abâ’nın konu edildiği metinlerde de Hz. Fatıma’dan bahsedilir155_{. Hz. Fatıma’dan, bir beyitte Hz. Hüseyin’in ve Mü’minlerin}

annesi olarak bahsedilir.

Vâliden ol Fâtıma´dır ümmühâtü’l-mü’minîn Merhabâ ey sulbe-i şâh-ı velâyet Mürtezâ (48/4)

Müstakil bir şiirde de âl-i abâ ve Hz. Peygamber’in kızı, Hz. Hasan ve Hüseyin’in annesi, kadınların efendisi, zengin ve fakir herkesin kendi- sine muhtaç olduğu, cömertliğin menbaı, çaresizlerin yardımına koşan, Allah’ın arslanının hanımı vasıflarıyla kendisinden şefaat istenen duru- mundadır.

Dahîlek yâ âl-i abâ Husûsan bint-i Mustafâ Kapından mahrûm eyleme Meded yâ Hazret-i Zehrâ (1) Yâ seyyid-i cümle nisâ Muhtâcındır bây u gedâ Alîlim gel tut elimden Meded yâ Hazret-i Zehrâ (5) Yâ mâder-i şehzâdegân Destgîr-i bîçaregân

Yoruldum yolda kaldım ben Meded yâ Hazret-i Zehrâ Yâ menba-ı cûd u sehâ Yâ zevce-i Şîr-i Hudâ Ayırma Hâlid´i senden

Meded yâ Hazret-i Zehrâ (156/1-7)

b. Hz. Hasan: Hz. Peygamber’in, amcazâdesi Hz. Ali ve küçük kızı

Hz. Fatıma’nın evliliğinden doğan büyük torunudur. On iki imamlardan ikincisidir. Şubat 625’te Medine’de doğmuştur. Babası tarafından verilen Hamza veya Harb ismi, cahiliyye döneminde bilinmeyen bir ad olan Ha- san’la Hz. Peygamber tarafından değiştirilmiştir156_{. Müctebâ, takî, zekî ve}

sıbt lakaplarıyla tanınan Hz. Hasan, halim selim, cömert, sakin, vakarlı, siyaset ve fitneden kaçınan bir yaratılışa sahipti157_{. Hz. Ali’den sonraki}

beşinci halifedir. Altı ay kadar halifelik yapan Hz. Hasan, Müslümanlar arasında kan dökülmesini engellemek için Muaviye ile anlaşarak, hilafet hakkından vazgeçmiştir. Bazı rivâyetlere göre, Muaviye ya da Eşas b. Kays’ın, çeşitli vaadlerle kandırdığı hanımı Cade tarafından zehirlenmiş- tir158_{. 46 yaşında vefat eden ve yüzü Hz. Peygamber’e çok benzeyen, cö-}

mert, ibadete düşkün ve barışsever vasıflarıyla bilinen Hz. Hasan, Müs- lüman milletlerin edebiyatlarında daha çok kardeşi Hz. Hüseyin’le birlik- te anılır. Soyundan gelenlere şerif denilmektedir. Mıtlak (çok boşayan) lakabıyla da tanınan Hz. Hasan’ın yüze yakın evlilik yaptığı rivâyet edilmektedir159_.

Şeyh Hâlid iki ayrı beytinde Hz. Hasan adına yer vermektedir. Bu beyitlerden ilkinde ehl-i beytin bir ferdi olarak Hz. Ali, Hz. Fatıma ve kü- çük kardeşi Hz. Hüseyin’le birlikte anılan Hz. Hasan, diğer beyitte ise yi- ne kardeşi Hz. Hüseyin’le birlikte zikredilmektedir.

Birisi dâmâd-ı Hazret hem biri bint-i Rasûl

Bunların evlâdıdır Hasan Hüseyn-i müctebâ (21/6) Hem Hasan Hüseyn şehîd-i Kerbelâ bir bir gelip Ettiler tayîn halîfe tâ gelince bu zamân (154/16)

c. Hz. Hüseyin: Hz. Peygamber’in, Hz. Ali ve Hz. Fatıma’nın evli-

liğinden doğan küçük torunudur. On iki imamlardan üçüncüsüdür. 10 Ocak 626’da Medine’de doğmuştur. Babası tarafından verilen Cafer adı

156 _{Adnan Demircan, İslam Tarihinin İlk Asrında İktidar Mücadelesi, İstanbul1996, s. 26-27.} 157 _{Ethem Ruhi Fığlalı, “Hasan”, DİA., İstanbul 1997, XVI, 283.}

158 _{Rivâyetler için Adnan Demircan, a.g.e., s. 95-102.} 159 _{Ethem Ruhi Fığlalı, a.g.md., s. 283.}

yine bizzat Hz. Peygamber tarafından değiştirilmiştir160_{. İlk iki halife dö-}

neminde cereyan eden önemli olaylarda fiilen yer almayan Hz. Hüseyin, Hz. Osman’ın evini kuşatan isyancılara karşı babası tarafından ağabeyi Hz. Hasan’la birlikte halifeyi korumak ve evine su taşımak üzere görev- lendirilmiştir. Hz. Hasan’ın vefatından I. Yezit’in halifeliğine kadar (669- 680) kendini ibadete vererek zühd ve takvaya dayalı bir ömür sürmüştür. Yezit’e biat konusunda baskıya maruz kaldığında161 _{ailesiyle beraber 4}

Mayıs 680 tarihinde Mekke’ye gitmiştir. Kendisini hilafet makamına ge- tirmek için biatta bulunan ve Kûfe’ye davet eden Kûfeliler’in ısrarı üzeri- ne Mekke’den yola çıktı ve 2 Muharrem 61 (2 Ekim 680)’de Kerbela’ya ulaştı162_{. 10 Muharrem 683’de Emevî halifesi Yezit’in askerleri tarafından}

burada şehit edilmiştir163_{. Bu nedenle “Şâh-ı şehîdân” diye de adlandırı-}

lır.

Hz. Hüseyin, Arap ve İran edebiyatlarında olduğu gibi, Türk ede- biyatında da önemli bir yere sahiptir. İslam tarihinde acıklı ölüm denince akla gelen isimlerden ilki şüphesiz ki Hz. Hüseyindir164_{. Müslüman mil-}

letlerin edebiyatlarında Hz. Hüseyin’in şehadetini konu alan ve Maktel ya da Mersiye adıyla anılan müstakil bir tür oluşmuştur. Hz. Hüseyin’in şehit edilişini anlatan bu tür eserlerden Arap edebiyatında adından bah- sedilen ilk eser Cabir b. Yezîd el-Cabî’nin (ö. 746) günümüze ulaşmayan “Kitâbu Makteli’l-Hüseyn”idir. Konuyla ilgili Arap müellif ve şairlerinin çok sayıda eseri olmasına rağmen, Arap edebiyatında bu konudaki en önemli eser, Ebû Mihnef’in (ö. 773/74) “Maktelü’l-Hüseyn” isimli kitabı- dır. İran edebiyatında Şiîliğin de etkisiyle çok sayıda maktel-i Hüseyin kaleme alınmıştır. Bunlardan en önemlisi, taziye meclislerinde sürekli olarak okunan ve daha sonraları yazılan maktellerin tertibine de örneklik teşkil eden, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin (ö. 1504) “Ravzatü’ş-Şühedâ” adlı eseridir. Bu eser Gelibolulu Câmî tarafından “Saâdetnâme” adıyla Türk- çe’ye tercüme edilerek Kanuni Sultan Süleyman’a sunulmuştur. Türk edebiyatında bilinen ilk maktel-i Hüseyin örneği, Kastamonulu Şâzî’nin