Edilgen Çatı (Mächul Növ) l ve n Ekleri

Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde edilgen çatı ekleri -(I)l-/-(U)l-

ve -(I)n-/-(U)n- ekleridir. İki şivede edilgen çatı ekleri şekilce aynı olup farklı terimlerin

kullanılması önemli değildir.

Edilgen çatılı fiillerde özne etken değildir. Esas mesele fiildeki hareketi gerçekleştiren kişinin cümlede kullanılmaması, aktif olmamasıdır. Azerbaycan Türkçesinde bu çatı mächul növ terimi ile karşılanmaktadır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesindeki Kazımov (2010: 188) tarafından kullanılan mälum çatılı fiiller konusu, Türkiye Türkçesindeki yalın çatılı fiiller konusu ile içerik bakımından aynıdır. Yalnız

77 kullanılan terimler farklıdır.

Äsmär kitabı oxudu./ (Äsmär kitabı okudu.) Sälim mäktubu yazdı. / (Sälim mektubu yazdı.) Nadir odunu doğradı. / (Nadir odunu doğradı.)

Qädir yeri şumladı. / (Qädir yeri sürdü.) (Kazımov, 2010: 191).

Verilen bu cümlelerde oxuhu (okudu), yazdı, doğradı, şumladı (sürdü) fiilleri yalın çatılı geçişli fiillerdir. Bu cümlelerin özneleri Äsmär, Sälim, Nadir, Qädir iken kitap, mektup, odun ve yer kelimeleri ise nesne görevindedir. Bu cümlelerdeki fiillere edilgen çatı eki ekleri eklendiğinde ise cümlelerin özneleri cümlede faal olma özelliklerini kaybedecek ve nesne görevinde olan, nesneyi bildiren sözler cümlede öznenin yerini tutacaktır. Konu ile ilgili şu örneklerin verilmesi mümkündür.

Yalın çatı (Mälum növ)

Äsmär kitabı oxudu. / (Äsmär kitabı okudu.) Sälim mäktubu yazdı. / (Sälim mektubu yazdı.) Nadir odunu doğradı. / (Nadir odunu kesti/doğradı.) Qädir yeri şumladı. / (Qädir yeri sürdü.)

Edilgen çatı (Mächul növ) Kitap oxundu. / (Kitap okundu.) Mäktub yazıldı. / (Mektup yazıldı.)

Odun doğrandı. / (Odun doğrandı/kesildi)

Yer şumlandı. / (Yer sürüldü.) (Kazımov, 2010: 192).

Azerbaycan Türkçesinde -l- ile biten fiillerden edilgen çatılı fiil yapılırken -(I)n-

78

yolundu, böl- : bölündü (Kazımov, 2010: 192).

Azerbaycan Türkçesinde Kazımov’a (2010: 192) göre, başla- : başlan-, işlä- (işle-) : işlän- (işlen-), üzlä- (sür-) : üzlän- (sürül-), ġoru- (koru-) : ġorun- (korun-) vb. fiiller -(I)n-/-(U)n- çatı eki ile kurulan edilgen fiillerdir. Bu tarz edilgen fiiller -n- ekinin kullanılmasından dolayı dönüşlü çatıda kullanılan -(I)n-/-(U)n- ekine biçimce yakındır. Bu iki çatının karıştırılmaması için fiile edilgenliği pekiştirmek amacıyla -(I)n-/-(U)n- ekinden sonra edilgen çatının -(I)l-/-(U)l- eki de eklenir. Örneğin;

Başlamaġ- başlandı- başlanıldı İşlämäk - işländi- işlänildi Gözlämäk- gözländi- gözlänildi

Üzlämäk- üzländi- üzlänildi (kazımov, 2010: 193).

Aynı kullanım Türkiye Türkçesinde de görülmektedir. Türkiye Türkçesinde ünlü veya -l ünsüzü ile biten fiillere eklenen -(I)n-/ -(U)n- edilgen çatı ekinin dönüşlü çatı eki ile karıştırılmaması amacıyla, bazen fiile -(I)l-/ -(U)l- edilgen çatı eki de eklenerek edilgenlik anlamının pekiştirildiği fiiller mevcuttur. Örneğin: “ara-n- / ara-n-ıl-, başlan-/ başla-n-ıl-, bekle-n-/ bekle-n-il-, besle-n-/ besle-n-il-, bul-un-/ bul-un-ul-, de-n-/ de-n-il- ” (Korkmaz, 2014: 501).

Ergin de pasiflik ve meçhul eki olarak adlandırmış olduğu edilgenlik ekinin kökeni ve dönüşlülük eki ile karıştırılması ile ilgili açıklamalara çalışmasında yer vermiştir. Yazar’a göre, asıl pasiflik ve meçhul eki -l-’dır. Ancak -l- ekinin vokalle veya -l ile biten fiil kök ve gövdelerine getirilememesinden dolayı, böyle fiillerin pasif ve meçhul şekilleri -n- ile yapılmaktadır. Bu -n- eki aslında dönüşlülük ekidir ve dönüşlü fiil şeklinden alınmıştır, daha sonradan pasiflik ve meçhul eki hâline gelmiştir. Eski Türkçede ve diğer Türk şivelerinde vokalle yahut -l ile biten fiillere de pasiflik ve meçhul eki olarak -l-’nin getirilmesi bunun göstergesi olmaktadır. -n- eki -l- ekinin kullanılmadığı yerlere getirilerek sonradan pasiflik ve meçhul eki durumuna geçmiş ve sonuç olarak aslında sadece -l- eki kullanılırken sonradan -n- ve -l olmak üzere iki pasiflik ve meçhul eki kullanılmaya başlanmıştır. Fakat günümüzde dahi pasiflik ve

79

meçhul -n-’nin durumu -l- eki kadar sağlam değildir. Bu sebeple, “başla-n-ı-l-, de-n-i-l-, ye-n-i-l-, bul-u-n-u-l-, oku-n-u-l- gibi” örneklerinde de görüldüğü üzere -n- ile kurulan pasiflik ve meçhul fiillerin çok defa -l- ile tekrar meçhul yapılarak kullanıldığı görülmektedir. -n-’nin pasiflik ve meçhul eki olarak durumunun bugün bile sağlam olmaması kuşku yoktur ki onun dönüşlülük eki -n- ile karıştırılması ve dönüşlülük ekinin şeklini korumasındandır (Ergin, 2009: 204).

Ayrıca Ergin’in (2009: 206): “Pasiflik ve meçhul eki ile yapılan bütün fiiller olma ifade eder, yani geçişsizdirler. Bu yüzden pasiflik ve meçhul ekine geçişsizlik eki de denir” açıklamasında ise geçişsizlik eki ifadesi dikkat çekmektedir.

Kazımov (2010: 193), edilgen çatılı fiillerin yalnız geçişli fiillerden oluşturulduğunu ifade etmiştir. Geçişsiz fiilleri edilgen fiile dönüştürmek için öncelikle o fiili geçişli hâle çevirmek gereklidir. Yazar konu ile ilgili olarak aşağıdaki örnekleri vermektedir.

Yanmaġ - yandırmaġ - yandırıldı. / (Yanmak - yandırmak - yandırıldı.) Gülmäk - güldürmäk - güldürüldü. / (Gülmek - güldürmek - güldürüldü.) Ölmäk - öldürmäk - öldürüldü. / (Ölmek - öldürülmek - öldürüldü.) Yatmaġ - yatırmaġ - yatırıldı. / (Yatmak - yatırmak - yatırıldı.)

Köçmäk - köçürmäk - köçürüldü. / (Göçmek - göçürmek - göçürüldü.)

Bişmäk - bişirmäk - bişirildi. / (Pişmek – pişirmek - pişirildi.) (Kazımov, 2010: 193)

Edilgen çatının ekleri Azerbaycan Türkçesinde diğer çatı türleri olan dönüşlü ve işteş çatılardan sonra da kullanılabilmektedir. Bunun için fiil edilgen çatı eki almadan önce geçişli fiile çevrilmektedir. Ettirgen çatılı fiiller geçişli olduklarından edilgen çatıya çevrilerek kullanılmaları daha kolaydır. Kazımov (2010: 193) konu ile ilgili aşağıdaki fiiller üzerinden örneklendirme yapmaktadır:

80 didmäk - diddirmäk - diddirilmäk

(ditmek - dittirmek - dittirilmek)

yığmaġ - yığışmaġ - yığışdırmaġ - yığışdırılmaġ

(yığmak - yığışmak - yığışdırmak - yığışdırılmak)

gözlämäk - gözlätmäk - gözlätdirmäk - gözlätdirilmäk

(gözlemek/beklemek - bekletmek - beklettir - beklettiril)

ġarşılamaġ - ġarşılaşmaġ - ġarşılaşdırılmaġ

(karşılaşmak - karşılaşmak - karşılaştırılmak)

Azerbaycan Türkçesinde verilen örnek fiillerde görülen bu kullanım Türkiye Türkçesinde de görülmektedir. Ayrıca Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi edilgen çatı eklerinden sonra fiile diğer çatı ekleri eklenmemektedir.

Korkmaz (2014: 513), -(I)l-/-(U)l- edilgenlik ekinden sonra bugünkü yazı dilinde diğer çatı eklerinden hiçbirinin gelmediğini -(I)ş-/-(U)ş- işteşlik çatısından sonra yalnız -(I)l-/-(U)l- edilgenlik eklerinin ve -DIr-/-DUr- ettirgenlik eklerinin gelebildiğini belirtmiştir. Örneğin, “karşıla-ş- / karşıla-ş-ıl- / karşıla-ş-tır-” ve “böl-üş- / böl-üş-ül- / böl-üş-tür-”, “öp-üş- / öp-üş-ül- /öp-üş-tür-” fiillerinde olduğu gibi.

Azerbaycan Türkçesinde edilgen çatılı fiillere örnek olarak şu cümleleri verebiliriz:

“Ġapıları açıldı…” (Anar, 1981: 15).

(Kapıları açıldı…)

“Birdän fit säsi käsildi.” (Anar, 1981: 9).

(Birden düdük sesi kesildi.)

81 (Yumuşak halılarla kaplanmıştı).

“Divarda Äcädin atasının iri şäkli asılmışdı” (Anar, 1981: 17).

(Duvara Äcäd’in babasının büyük portresi asılmıştı.)

“Stollardan birinin açıġ täräfi ġäzetlärlä örtülmüşdü” (Anar, 1981:28).

(Masalardan birinin acık tarafı gazetelerle örtülmüştü.)

“Ġapı örtüldü” (Anar,1981: 49).

(Kapı örtüldü.)