Dönüşlü Çatı

Dönüşlü çatı ekleri olan -(I)l-/-(U)l- ve -(I)n-/-(U)n- ekleri, Ergin’in (2009: 202- 204) belirttiği gibi Türkçede eskiden beri kullanılarak günümüze kadar ulaşan çok işlek olan eklerdendir. Araştırmacı, bu eki de fiilden fiil yapma eklerinden -(I)l-/-(U)l- ve -

26

Dönüşlü çatılı olan fiiller kendi kendine olma veya yapma ifade etmektedirler. Öznenin yaptığı iş yine kendine tesir etmektedir, etkilemektedir. Dönüşlülük eki ile kurulan fiiller kendi kendine yahut kendisine yapma veya olma anlamı taşımaktadırlar. Görüldüğü üzere her iki durumda da yine öznenin kendisi, gerçekleştirilen işten etkilenmektedir.

Konu ile ilgili Ergin’in görüşleri yönlendirici olmaktadır. Ergin (2009: 202),

-(I)n-/-(U)n- ekinin Türkçede eskiden beri kullanımda olan ve en işlek fiilden fiil yapan

eklerden biri olduğunu belirtmiştir. Ergin, bu -(I)n-/-(U)n- ekinin fonksiyonunu iki boyutta ele almaktadır: ilki; kendi kendine, kendi başına yapma ya da olma, ikincisi ise kendisine yapma veya olma şeklindedir. Dönüşlü fiiller failin üzerine dönen kendisini etkileyen hareketleri karşılarlar bu nedenle kendi kendine olma veya yapma da ifade ederler. “Karşıladıkları hareket o hareketi yapan veya olan nesnenin üzerine döndüğü için -n- eki ile yapılan bu fiillere dönüşlü fiiller ve -n- ekine de dönüşlülük eki (mütavaat eki) adı verilir” (Ergin, 2009: 202).

Ergin (2009: 202) dönüşlü fiillerin büyük bir kısmının olma ifade ettiğini yani geçişsiz durumda olduğunu ancak, geçişli olanlarının da az da olsa bulunduğunu ifade etmektedir. Bunlar ise yapma bildiren fiillerdir. Kısaca dönüşlü fiiller genellikle geçişli fiillerden oluşturulur. Ancak geçişsiz fiillerden yapılanları da mevcuttur.

Konu ile ilgili olarak Ergin (2009: 202) şu örnekleri vermektedir: “Al-ı-n-, sal-ı- n-, gez-i-n-, giy-in-, dola-n-, tıḳa-n-, bul-u-n-, aç-ı-n-, öğre-n-, tut-u-n-, döv-ü-n-, saḳlan-, ara-n-, taşı-n-, sürü-n-, söyle-n-, ḳaç-ı-n-, mırılda-n-, tap-ı-n.”.

Dönüşlülük çatısının asıl eki -(I)n-/-(U)n-’dir. Ancak bazı durumlarda -(I)l-/-

(U)l- eki dönüşlülük ifadesiyle karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; kesil-, çekil-, atıl-,

üzül-, kırıl- gibi fiiller kullanıma göre işin biri tarafından yapılması anlamını ya da kendi kendine olma anlamı taşımaktadır. -(I)l-/-(U)l- eki işin kendi kendine olma boyutunda bir dönüşlülük ifadesi meydana getirmiştir. Ancak Ergin (2009: 206) -(I)l-/-

(U)l- ekini bir dönüşlülük eki olarak saymamaktadır. Yazara göre, “-l-’li fiillerin bu

kendi kendine olma ifade etmeleri dönüşlülük değil, geçişsizliktir.” Bu düşünceye katılarak belirtmekteyiz ki; -(I)l-/-(U)l- ekiyle kurulan böyle fiillerde kendi kendisine olma ifadesi -n- eki ile kurulan dönüşlü fiillerdeki gibi öznenin yaptığı işin yine

27

kendisine dönmesi gibi değil de bir kendiliğinden olma biçimindedir.

Ergin biçimce aynı olan edilgen çatı eki -(I)l-/-(U)l- ile dönüşlülük ifadesi taşıyan -(I)l-/-(U)l- eki arasındaki farkı şu ifadelerle belirtmektedir.

Pasif fiiller bir maruz kalma, bir uğrama, bir olma ifade ederler. Fakat bu olmada ya başkası tarafından yapılma veya kendi kendisine olma vardır. Meselâ başkası tarafından gör-ü-l-, tut-u-l-, kes-i-l- vardır, kendi kendisine tut- u-l-, kes-i-l-, çek-i-l- vardır. Şüphesiz pasif fiillerin asıl mânâsı başkası tarafından yapılma ifade etmektedir. Kendi kendisine olma ifade edenlerin böyle bir mânâyı sonradan kazandıkları anlaşılmakta, bunlarda başkası tarafından yapılmış farzedilmek şeklinde gizli bir mânâ da sezilmektedir. Bu kendi kendisine olma ifade ermek bazı fiillerde o kadar ileri gitmiştir ki pasiflik mânâsı tamamıyle kaybolmuş ve pasiflik eki adetâ bir dönüşlülük eki hâline gelmiştir: üz-ü-l-, sıḳ-ı-l- misallerinde olduğu gibi. Hatta böyle fiillerin dayandığı asıl fiillerin dönüşlü, yani -n-‘li şekillderi de kullanılmaz. Fakat tabiî yine de -l- eki bir dönüşlü eki sayılamaz. -l-‘li fiillerin bu kendi kendisine olma ifade etmeleri dönüşlülük değil, geçişsizliktir. Bu kendi kendisine olma dönüşlü fiillerdeki gibi failin yaptığı işin kendi kendisine dönmesi değil, bir kendiliğinden olmadır. Yani dönüşlü fiillerdeki aktiflik bunlarda yoktur. aç -ı-n-, aç-ı-l-; tut-u-n-, tut-u-l-; dök-ü-n-, dök-ü-l- arasında daima bir aktif pasif farkı vardır (Ergin,2009: 205-206).

-(I)l-/-(U)l- ve -(I)n-/-(U)n- eklerinin yanı sıra dönüşlü çatıda -(I)ş-/-(U)ş-

ekinin kullanıldığı fiiller de vardır. Örneğin, “bula-ş-, büz-üş-, er-iş-, eğle-ş-, gel-iş-, gir-iş-, il-iş-, kır-ış-, kok-uş-, ol-uş-…” (Korkmaz, 2014: 504).

-(I)n-/-(U)n- dönüşlülük eki bazı fiil kök ve gövdelerinde, dilin tarihi gelişimi

neticesinde günümüzde kaynaşmış bir şekilde de görülebilmektedir. Bu -(I)n-/-(U)n- eki kök ve gövdelerden ayrılamaz. Bu tarz fiiller yeni bir sözlük anlamı kazanmış olsalar da derin yapıda bir dönüşlülük anlamı taşımaktadırlar. Korkmaz (2014: 504), dönüşlülük ekinin kök ve gövde ile kaynaştığı bazı dönüşlü çatıların olduğunu ifade etmektedir. Yazar, tarafından verilen bazı örnekler şunlardır: “aldan-, arın-, aşın-, avun-, barın-, davran-, düşün-, gücen-, gocun-, ısın-, imren-, tüken- , sakın-…”.

Ağaçlan, güzelleş-, çirkinleş-, sakatlan-, lezzetlen- gibi fiillerde ise -(I)n-/-(U)n- ve -(I)ş-/-(U)ş- eklerinin isimden fiil türeten -le/-la ekleri ile kaynaşmasıyla bir dönüşlülük anlamının oluştuğu da görülmektedir. Korkmaz da (2014: 505), “çiçeklen-, hastalan-, tatlan-, güzelleş- vb. ” örnekleri vererek bu dönüşlü fiillerde kendi kendine oluşun söz konusu olduğunu belirtmiştir.

28

Sonuç olarak asıl dönüşlülük eki -(I)n-/-(U)n- olmakla beraber -(I)l-/-(U)l- ve -

(I)ş-/-(U)ş- eklerinin de kullanıldığı görülmektedir. -(I)l-/-(U)l- ve -(I)n-/-(U)n- ekleri

aynı zamanda edilgen çatı ekleri olarak kullanılmaktadır. Bu eklerin fonksiyonlarını belirlemek için fiillerin anlamlarına bakmak gerekmektedir.

“Her yanım kesiliyordu” (Gürpınar, 2007: 48).

“… o kadar kabalaşmıştı” (Karaosmanoğlu, 2016: 126). “Onları seyretmekle yetindi Keder” (Tan, 2014: 116). “…daldığı âlemden güçlükle ayıldı” (Tan, 2014: 116). “…döşeğin üstüne uzandı” (Tan,2014: 44).

Yukarıda verilen örneklerdeki fiiller dönüşlü çatılı fiiller olup örneklerin çoğaltılması mümkündür.

“Endişelenince zaten minyon bedeni daha da ufaldı, küçüldü, büzüldü” (Uzuner,2012: 303).

Verilen son cümlede bulunan ufaldı, küçüldü fiillerindeki gibi -(I)l-/-(U)l- eki ile türeyen fiiller için Korkmaz’ın şu açıklamaları yönlendirici olmuştur.

Korkmaz “durul-, incel-, kocal-, köknel-, küçül-, seyrel-” örneklerini vererek bu eki şu cümlelerle açıklamıştır: “Ünlü ile biten sıfatlardan ‘olma’ bildiren fiiller türeten bir ektir. Sonu -k- ile biten sıfatlarda bu sesin eriyip kaybolduğu görülür. Sayıları sınırlıdır” (Korkmaz, 2014: 176).