1. Edirne’de Gayrimüslim Eğitimi
Edirne, Osmanlılar tarafından fethedilmeden önce burada çoğunlukla Rum nüfus yaşamaktaydı. Edirne’nin fethedilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti iskân politikası110 gereği hızlı bir şekilde şehre Türkleri yerleştirmeye başlamıştı. Türklerle birlikte Ermeniler ve Ermeni zanaatkârlarında Edirne’ye yerleşmesiyle şehrin nüfusu
106 Dar’ul Hadis Hz. Muhammed’in söz-eylem ve anlattıklarından oluşan hadisin öğretildiği incelendiği yer anlamına gelmektedir. Bkz: İsmail Güven, a.g.e., s. 84; Ferit Devellioğlu, a.g.e., s.
167.
107 Daru’t Tıp İslam dünyasında tıp eğitim ve öğretimi ile tedavini birlikte yürütüldüğü kurumlara verilen genel adlardır. Bkz: İsmail Güven, a.g.e., s. 85; Ferit Devellioğlu, a.g.e., s. 239.
108 Medreseler hakkında detayları bilgi için bkz: Ahmed Badi Efendi, Rızay-ı Belde-i Edirne, Cilt 1/1, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne 2014, s. 200-210; Ratıp Kazancıgil-Nilüfer Gökçe-Ender Bilal, a.g.e., s. 39-40, 43-45, 50, 52-53, 55.
109 Edirne merkezde bulunan medreseler ile ilgili detaylı bilgi için Bkz: SVE-H. 1321, 6. Defa.
110 Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de fetih ettiği topraklara Anadolu’dan Türk aileleri yerleştirerek bölgeyi Türkleştirmek ve kalıcı hale gelmek için uyguladığı yöntem. Özellikle I. Murad zamanında Ceneviz gemilerine Türkmenlerin Rumeli’ye geçirilmeleri için 60 bin duka navlun ücret ödenmiş Bkz:
Ziya Nur Aksun, a.g.e., s. 54.
ve etnik çeşitliliği artmıştı. II. Bayezid zamanında İspanya ve Portekiz’den kovulan Yahudilerin de Edirne’ye yerleşmesiyle şehir daha kozmopolit bir hal almıştı111.
XIX. yüzyıl boyunca çeşitli nedenlerden dolayı Edirne’de nüfus oranları değişiklik göstermiştir. 1881/82-1893 sayımlarına göre Edirne Vilayeti’nin nüfus dağılımı 539.031 Müslüman, 288.968 Rum, 121.870 Bulgar, 17.968 Ermeni, 16.357 Yahudi, 1.554 Katolik ve 200 Protestan olmak üzesre toplam 985.962’dir. En fazla nüfusu müslümanlar oluşturmakla birlikte Rum, Bulgar ve Ermenilerin nüfuslarıda azımsanacak sayıda değidir112. Haliyle bu durum azınlıkların eğitim hayatı üzerinde de etkili olmuştur. Osmanlı millet sistemi113 gereği imparatorluğun diğer yerlerinde olduğu gibi Edirne’de de azınlıklar çocuklarının eğitimi için okullarını kendileri kurmuştu. Dolayısıyla standart bir eğitim sistemi yoktu114.
Edirne’de öncelikle Türk çocuklarının eğitimine bakıldığında 1860’lı yıllarda hâlen eğitimde modernleşmeyi sağlayamadığı görülür. Çocuklara genellikle dinî eğitim veren okullar hâkimdi ve bu kurumlarda eğitim süresi beş yıldı. 1895 yılına kadar Edirne Vilayeti sınırları içinde 22 rüştiye, 7 lise ve 204 ilkokul vardı115. Bu okullar içinde Edirne Askeri İptidai Mektebi, Edirne Askeri Rüştiyesi ve Edirne Askeri İdadi Mektepleri de bulunmaktaydı116.
Rum Ortodoks Kilisesinin idaresi altında bulunan Rum eğitim sistemi ise 1768’de yapılan Rum eğitim reformu ile Rum öğrencilere Avrupa standartlarında
111 Fahri Türk, “Edirne Bulgar Cemaati ve Polonya Azınlık Okulu “Polak Mektep”, Belleten, Cilt LXXIII, S. 268, Ankara 2009, s.706.
112 Bülent Yıldırım, “Osmanlı Devleti’nde Yapılan İlk Modern Nüfus Sayımına (1881/82-1893) Göre Edirne’deki Ermeni Nüfusu”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, Edirne 2011, s. 94.
113 Bu konu üzerinde farklı görüşler olsada genel kabul Osmanlı Millet Sistemi’nin temelinin etnik (kavmi) ve lisan aidiyetine göre değil, din ve mezhep aidiyetine göre şekillendiğidir. Özellikle II.
Mehmet’in İstanbul’u fethinden sonra Ortodoks Patriği ataması ve Gayrimüslimlere iç işlerinde ve dini işlerde özerklik tanıması cemeatleri sadece salt bir dini topluluk olmaktan çıkarmış onlara eğitim, adalet, nüfuz, sosyal güvenlik, haberleşme ve vakıf hizmetleri gibi konularda kendi idari geleneklerini uygulamaları fırsatı vermiştir. Bkz: M. Macit Kenanoğlu, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2007, s. 31-32.
114 Aron Rodrıgue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması, Çev: İbrahim Yıldız, Ayraç Yayınevi, Ankara 1997, s. 93.
115 Erol Haker, a.g.e., s. 45-46.
116 Bu okullar hakkında detaylı bilgi için Bkz: Haluk Kayıcı, a.g.e., s. 158-161.
laik bir eğitim vermeye çalışıldı117. 1875 yılında Edirne’de on bir erkek, üç kız ilkokulu, birer kız ve erkek lisesi ile bir ziraat okulu olmak üzere toplan 17 Rum okulu görülmektedir118. Bu okullarda 1882 senesinde 49 öğretmen görev yapmakta ve 1207 öğrenci de öğrenim görmekteydi. Bu öğrencilerin sayısı 1891’de 2742’ye ulaşmıştır119.
Edirne’de, Ermeni cemaati ise 1825-1830’da yaptıkları reformlarla Rum eğitim sistemi seviyesine ulaşmaya çalışmışlardı. Edirne’de toplam 6 okulları olan Ermenilerin 1887’de 430 olan öğrenci sayısı 1902’ye kadar sürekli değişiklik göstererek 461’e ulaşmıştır120. Yahudiler ise Edirne’de ilk Alliance Okullarını 1867 tarihinde kurmuşlardı121.
2. Edirne’de Yabancı Okullar
Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan yabancıların emlak ve arazi sahibi olmaları mümkün değildi. Ancak bu durum 1867 tarihinde kabul edilen Arazi ve Emlak ile ilgili kanunlarla değişmişti122. Bundan sonra artık yabancılar da mülk edinme hakkına sahip olmuştu. Böylece özellikle yabancı papazlar ve Avrupalı devletler okul ve kilise yapmak için birçok bölgede hızla toprak satın almışlardı.
Osmanlı Devleti bu durumu engellemek için 1869 Maarif Nizamnamesinin 129.
maddesinde yabancı okullarla ilgili bazı düzenlemeler yapmak istediyse de başarılı olamamış ve yabancı okul sayıları hızla artmıştır123.
117 Erol Haker, Edirne Yahudi Cemaati ve Alyans Okulları 1867-1937, Çev: Lizet Deadato, Gözlem Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 45.
118 Evangelia Balta, “Edirne Rum Cemaati (XIX. Yüzyılın Ortası-1922)”, Edirne: Serhattaki Payıtaht, Çev: Işık Ergüden, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998, s. 236.
119 Haluk Kayıcı, a.g.e., s. 162-163.
120 A.g.e., s. 165-166.
121 Aron Rodrıgue, a.g.e., s. 93
122 Arazi ve Emlak Kanunnamesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Ömer Lütfi Barkan, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat, Cilt 1, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999, s. 321-421.
123 Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005, s. 19, 21, 25.
İmparatorluğun her yerinde olduğu gibi Edirne’de de yabancılar okullar açmıştı. Örneğin, Edirne Karaağaç mevkii Hıristiyan Mahallesinde 1883 yılında Rumeli demir yollarında çalışan Almanların çocukları için Lorig tarafından bir Alman Okulu yapılmıştır. 1897’de ruhsat alan okula 1905 yılında 3 öğretmen görevlendirilmiş, kız ve erkek olmak üzere toplam 50 öğrenci eğitim görmüştür124. Ayrıca Karaağaç’ta 1911 yılında 25/30 öğrenci ve 3 öğretmene sahip bir İtalyan Okulu açılmıştır125.
Edirne’de Avusturyalıların Karacabevvab Mahallesinde 1876’da Soueurs de Charite de Ağram adında bir Kız Mektebi bulunmaktaydı. Edirne’de Okulu bulunan bir diğer millet de İngilizlerdi. 1911 yılında Musevi ve Hristiyan çocukları okutmak için İngilizler tarafından Manyas mevkiinde English School kuruldu. Okul, kız ve erkek öğrencilere İbtidai seviyesinde eğitim verdi. Edirne’de okul sayısının en çok olduğu Avrupalı devlet ise Fransa’dır. Fransızların Karaağaç Hristiyan Mahallesinde 1875’de bir Rahibe Okulu ve 1885’de St. Helen adlı 2 Okulu, Gelibolu ve Dedeağaç’ta birer okulu bulunmaktadır. Bunun dışında Fransızlar bir de Katolik Bulgar öğrencilerin öğrenim görmesi için Kaleiçi’nde 1865’de bir Bulgar Katolik Okulu açmışlardır126.
124 Sezen Kılıç, Türk – Alman İlişkileri ve Türkiye’deki Alman Okulları (1852’den 1945’e Kadar), Atatürk Araştırmaları Merkezi, Ankara 2005, s. 101.
125 Şamil Mutlu, a.g.e., s. 63.
126 A.g.e., s. 76, 212, 265.