A. XIX. YÜZYILIN BAŞLARINA KADAR BULGARLARIN DURUMU
3. Bulgar Milliyetçiliğini Destekleyen Misyoner Faaliyetleri
Yukarıda bahsettiğimiz eserler ve Bulgar tacirlerinin etkisiyle Bulgarlık bilinci gelişmeye başlamıştı. Bunların yanında 19. yüzyıldan itibaren Bulgarlar da eğitim faaliyetlerinin hızlanması, okul sayısındaki artış ve yayıncılık faaliyetlerinin artması da Bulgarlar arasında milli uyanışın hızlanmasında etkili olmuştur146. Bundan sonra eğitim işine son derece ciddi yaklaşan Bulgarlar, Tuna Vilayeti’nde açılan okulların neredeyse yarısını doldurmuş ve imparatorluğun merkezinde açılan okullara da öğrenci göndermişlerdir. Bu öğrencilere gizli talimatlar verilmiş ve onların Bulgarların gelecekteki hedefleri için yetişmeleri sağlanmıştır. Örneğin 1868’de açılan Galatasaray Lisesi’nde okuyan Türklerin yanı sıra çeşitli azınlıklara mensup öğrenciler içerisinde Bulgarlar da yer almıştır. Hatta okul müdürünün verdiği bir röportajda en zeki ve en ahlâklı öğrencilerin Bulgar öğrenciler olduğundan bahsedilmiştir.
144 Hüdai Şentürk, a.g.e., s. 215, 217, 120-121.
145 Süreyya Şahin, a.g.e., s. 342-343.
146 Ramazan Erhan Güllü, “Bulgar Eksarhlı’nın Kuruluşu ve Statüsü”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, Cilt 17, Sayı 1, 2011. s. 351.
Osmanlı Devleti için bu dönemde en tehlikeli rakip batılı misyonerlerdi.
Çünkü ilk modern okullar yabancılara aitti. Dolayısıyla bu okullar kendilerinden sonra kurulacak yabancı ve azınlık okullarına hem model olmakta hem de bunlar üzerinden batılı devletlere misyonerlik faaliyetlerini rahatça yürütebilme fırsatı vermekteydi147.
Bulgarların eğitilmesinde şüphesiz batılı misyoner devletlerin etkisi büyüktü.
Özellikle Ortodoks Ruslar Panslavist gayelerle Bulgarları etkileri altına almaya başlamışlardı. Ruslar maddi-manevi her yönden Bulgarları destekliyor onların eğitilmesi için Moskova, Kiev ve Peterburg gibi şehirlere getiriyorlardı148. Bu hedefler doğrultusunda 1835 yılında Rus milli eğitim prensiplerine göre Tırnova yakınlarındaki Gabrova kasabasında Bulgar bir tacirin oğlu tarafından ilk milli Bulgar Okulu açılmıştı149. Bu okullarda eğitim verecek öğretmenlerin bir kısmı Çarlık Rusya’nın sağladığı imkânlarla Rus okullarında eğitim görmüştü. Bundan sonra açılan Bulgar okulları hızla artmış ve altı yıl gibi kısa bir sürede sayıları 13’ü bulmuştu. Bu duruma çok sıcak bakmayan Osmanlı idarecileri Tanzimat Fermanı prensipleri gereği itiraz etmelerine rağmen okulların sayısı 1845’de 53’e ulaşmıştı150.
Bulgarlar bu okullarda eğitimin özellikle Bulgarca yapılmasına dikkat etmiş, Bulgar dili ve edebiyatının gelişimini sağlamaya çalışmıştır. Bulgarca kitapların basımı için Selanik, İzmir ve İstanbul’da matbaalar açılmıştır. Ayrıca Bulgar halkını aydınlatmak için 1844’de İzmir’de Amerikalı misyonerlerin desteği ile ilk İncil Bulgarcaya çevrilmiştir151.
Bulgarların Osmanlı Devleti’nden koparılması için çalışan bir diğer ülke Protestan Amerika’dır. Buna bağlı olarak Bulgar uyanış hareketini ve ayrılıkçı Bulgar düşüncesini destekleyen bir diğer okul Amerikanlı Cyrus Hamlin’in
147 Benjamin C.Fortna, a.g.e., s. 75.
148 Hasan Demiroğlu, Rus Kaynaklarına Göre Rusya’nın Balkan Siyaseti: Ortodoks Birliği ve Panislavizm (1856-1878), (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009, s. 165.
149 Nahit Dinçer, a.g.m., s. 74-76.
150 Halil İnalcık, a.g.e., s. 22-23.
151 A.g.e., s. 23.
İstanbul’da 1863’de açtığı Robert Kolejidir152. Kolejin programı Türkçe, Rumca, Bulgarca ve Ermenice olarak hazırlanmış153, yönetim uzun vadeli planlar yaparak okula özellikle Bulgar ve Ermeni öğrencileri almış, öğrencileri siyasi ideoloji olarak kendi istekleri doğrultusunda yetiştirmiş, Osmanlı Devleti’nin parçalanması için çalışmalarını istenmişti. Bulgarların yaşadığı yerlerde faaliyet gösteren Amerikan misyonerler de Bulgar gençleri Robert Kolejine yönlendirmişti154. Kurulduğu ilk zamanlardan itibaren Bulgar gençlerin eğitiminde önemli bir yeri olan okulda155 1863-1925 yılları arası Türk-Bulgar öğrenci sayıları karşılaştırıldığında 708 kayıtlı Türk öğrenciden 70 tanesi mezun olmuş, 801 kayıtlı Bulgar öğrenciden 299 tanesi mezun olmuştur156. Mezun olan Bulgar öğrencilerin 195 tanesi 1863-1903 yılları arasında mezun olmuştur157. Görüldüğü üzere okuldan mezun olan en kalabalık gruplardan birini Bulgarlar oluşturmuştur. Bunların karşılığı olarak Bulgar parlamentosu, yetiştirdiği Bulgar aydınları, çetecileri ve devlet adamları için Robert Koleji yöneticilerine teşekkür edip minnetlerini göstermişlerdir158. Yine 1877-78 Osmanlı-Rus harbinden sonra Türk mekteplerinde yetişen Bulgar subay ve doktorların ihanet içerisinde oldukları tespit edilmiştir159.
Bulgar uyanış hareketini destekleyen bir başka Avrupalı ülke Fransa olmuştur. Katolik Fransız misyonerler 1830’lu yıllardan itibaren özellikle Filibe civarından Bulgar öğrencileri toplayıp Roma’ya papaz eğitimi almaları için göndermişti. Böylece Bulgaristan da Katolik bir papazlar grubu oluşmuş, bunlarda hem birer ateşli Bulgar taraftarı olmuş hem de Fransız misyonuna hizmet etmişti160.
Görüldüğü üzere Avrupalı devletlerin maddi ve manevi her türlü desteği ile bir Bulgar milleti oluşturma çabaları başarılı olmuş, artık tek iş Bulgar Devleti’nin
152 Robert Kolej’in hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, Bir Geleneğin Anatomisi: Robert Kolej’in 150 Yılı (1863-2013), Ed. Cem Akaş, İstanbul 2013.
153 Ayşe Aksu, Robert Kolej’in İzinde, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017, s. 332.
154 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 176.
155 Ümit Akça, “Protestan Misyonerler ve Milli Devletlerin Doğuşu: Robert Kolej ve Bulgar Milli Devleti Örneği”, Sosyoloji Konferansları, S. 53, İstanbul 2016, s. 293.
156 Orlin Sabev, Spiritus Roberti Shaping New Minds and Robert College in Late Ottoman Society (1863-1923). Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014, s. 325.
157 Ümit Akça, a.g.m., s. 293.
158 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 176.
159 Osman Ergin, a.g.e., C. II, s. 608-609.
160 Nahit Dinçer, a.g.m., s. 83.
kurulmasına gelmişti. Bunun içinde Avrupalı Devletler, Osmanlı Devleti’ne karşı isyan eden Bulgarlara her zaman destek vermeyi sürdürmüşlerdir161.