Ahlaki iklim, etik atmosfer ve etik iş iklimi olarak da adlandırılan etik iklim teori- si, Bart Victor ve John Cullen tarafından 1988 yılında geliştirilmiştir. Etik iklim kavra-
mı, örgütlerin kural, politika ve uygulamalarının etik olduğuna dair çalışanların ortak algısı olarak tanımlanır (Victor ve Cullen, 1988, s.102). Bir diğer tanıma göre etik ik- lim, örgütte doğru ve yanlış olarak kabul edilen eylemleri tanımlayan kurumsallaşmış işlemlerdir (Parboteeah, Cullen, Victor ve Sakano, 2005, s.461). Jaramillo, Mulki ve Solomon (2006, s.272) tanımında örgütün hâlihazırdaki ilke, değer ve uygulamalarının etik olduğuna dair algılarını etik iklim olarak tanımlar. Tüm bu tanımlar incelendiğinde etik iklimin bir örgütte doğru ve yanlış olarak kabul edilen davranışların ne olduğu algı- sı ile etik sorunlarla nasıl baş edileceği konularını içerdiği görülür (Özgener, 2004, s.27).
Etik iklim, kurum çalışanlarının karşılaştıkları sorunların çözümünde rehberlik sağlar. Bu bağlamda karşılaşılan etik ikilemlerin nasıl ele alınacağı, değerlendirileceği ve ne şekilde çözüm üretilebileceği etik iklim tarafından belirlenir (Martin ve Cullen, 2006, s.190). Etik iklim, bireyin çalışma arkadaşlarıyla uzlaşamadığı durumlarda olayla- rı farklı açılardan değerlendirme imkânı sağlayarak, çalışma ortamında doğru ve yanlış olarak nitelenebilecek davranışları ayırt etmesinde faydalı bir araç olarak kabul edilir (Özyer, 2010, s.9).
Kurumun sahip olduğu etik iklim kurumun yönetim kalitesini etkiler. Ayrıca çalı- şanların kuruma duyduğu aidiyet bağını geliştirir. İş tatmin düzeyi ile sosyal sorumluluk düzeyleri de kurumun etik ikliminden büyük ölçüde etkilenir (Weber ve Seger, 2002, s.70).
Victor ve Cullen (1988, s.101-125) tarafından geliştirilen etik iklim kavramı teo- rik olarak Kohlberg’in ahlak kuramına benzer. Etik iklimin boyutları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 2. Etik İklimin Boyutları Analiz Düzeyi Eti k Ö l- çüt ler
Bireysel Kurumsal Evrensel
Yardımseverlik Dostluk Ekip ruhu Sosyal Sorumluluk
İlkelilik Kişisel etik kurallar Kurum etik kural- lar
Kanunlar ve mes- leki etik ilkeler
Kaynak: Victor ve Cullen, 1988, s.101-125.
Yukarıdaki tabloda etik iklime ilişkin iki boyut gösterilmektedir. Etik iklimin ilk boyutunu karar alırken dikkate alınan etik ölçütler, ikinci boyutunu ise analiz düzeyi oluşturmaktadır. Tabloda görüleceği üzere etik iklim toplam dokuz boyuttan oluşmakta ve üç etik ölçüte göre değerlendirilmektedir.
3.2.1. Bireysel Yaklaşım
Bireysellik (Egoizm) etik iklimi değerlendiren etik ölçütlerin ilkidir. Etik düşün- me sürecinin bireyin çıkarlarına göre değerlendirildiği ahlaki egoizm felsefesini esas alır (Barnett ve Vaicys, 2000, s.351). Bu yaklaşım Hobbes’in ahlaki eylemlerin temelinde egoizmin yattığı düşüncesini kabul eder. Egoist yaklaşımın temel amacı bireyin çıkarını en üst düzeye yükseltmektir (Loo, 2002, s.490). Bireysel etik iklimi üç analiz düzeyinde değerlendirilir. Okullarda yöneticilerin ve öğretmenlerin öğrencilere göre değil kendi beklenti ve ihtiyaçlarına göre ders programlarını düzenlemesi, ya da yönetimle ilişkisi güçlü olan öğretmenlere avantaj sağlayacak şekilde ders ücretleri planlamasının yapıl- ması bireysel yaklaşıma örnek bir durumdur.
3.2.1.1. Şahsi Çıkar
Bireyin kendi öz benliğini her şeyin üzerinde tuttuğu, tamamen kendi şahsi çıkar- larına odaklandığı boyuttur. Bu boyuttaki bir birey karar alırken başkalarının ihtiyaçla- rını dikkate almaz; önceliği kendi ihtiyaçlarının giderilmesine verir. Bu bağlamda şahsi çıkarlarını destekleyecek alternatif arayışlara girer. Bir öğretmenin branşı olmamasına rağmen sırf ders ücreti almak için farklı bir derse girmesi şahsi çıkara örnek bir durum- dur. Burada öğrencilerin öğrenme ihtiyaçları ve kaliteli eğitimden yararlanma hakları göz ardı edilmektedir.
3.2.1.2. Kurum Çıkarı
Şahsi çıkar boyutunun bir üst seviyesidir. Bu boyutta temel amaç kurumun fayda- sıdır. Bu nedenle alınacak kararların kurumun çıkarına olmasına dikkat edilir. Okullar arası rekabetin çok fazla olduğu günümüzde okul yöneticileri çoğu zaman tüm eğitim sisteminin kalitesine katkı sağlayacak yaklaşım ve uygulamalardan ziyade kendi okulu- nun çıkarlarına odaklanmaktadır. Farklı okullardaki başarılı öğrencileri kendi okuluna kayıt yapmaya çalışan bununla birlikte başarı düzeyi düşük öğrencilerin okuluna kayıt yapmak istemeyen bir yöneticinin davranışı bu duruma örnektir.
3.2.1.3. Yeterlilik/Verimlilik
Bireysel yaklaşımın en üst düzey boyutu olarak değerlendirilir. Evrensel anlamda bir fayda, sosyal veya ekonomik çıkar temel amaçtır. Bu boyuta örnek olarak ülke çıka- rı, tüm insanlığın çıkarı verilebilir. Bu tür olumlu örnekleri eğitim kurumnlarında da görmek mümkündür. Bir okul yöneticisi devletin kaynaklarını kullanmadan gerçekleşti- receği bir eğitim ve bilimsel organizsyonla tüm öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımını sağlayabilir, ekstra kurslar, seminerler ya da öğretim programları düzenleyebilir. Bu boyutta öğretmen gerek kendi kurumunun gerekse de paydaşlarının ihtiyaçlarını karşı- layarak ülkenin eğitim sistemine katkı sağlamaktadır.
3.2.1.4. Yardımseverlik Yaklaşımı
Yardımseverlik yaklaşımı İngiliz filozof Cumberland’ın herkes için iyilik istemek anlayışını esas alır. Yardımseverlik etik ikliminin olduğu kurumlarda bireyler başkaları- nın faydasını gözetecek kararlar alır. Karar aşamasında herkesin çıkarı göz önünde tutu- lur, şahsi çıkar ikinci planda kalır. Başka bir ifadeyle bireysel ihtiyaçları tam olarak gi- derilmese de tüm grubun ihtiyaçlarını giderecek seçenek tercih edilir (Weber ve Seger, 2002, s.73). Bir okul yöneticsinin kitap bağış kampanyası düzenleyerek ihtiyacı olan çocuklara destek sağlaması bu kapsamda değerlendirilebilir. Yardımseverlik etik iklimi üç analiz düzeyinde incelenebilir.
3.2.1.5. Dostluk
Analizin kişisel boyutunda bireyin şahsi çıkarları değil, örgütsel arkadaşlık yer alır. Karar alma sürecinde birey, başla insanları düşünür. Öğretmenlerin zümre ve kurul çalışmalarında birbirlerinin öğretim sorumlulklarına destek olması ve paylaşımda bu- lunması sıklıkla yaşanan bir durumdur. Çoğunlukla zorunlu olarak gerçekleşen öğret- menlik zümre toplantıları arkadaşlık ve dostluk temelinde daha verimli gerçekleşbilir.
3.2.1.6. Ekip Çıkarı
Bu boyutun esasını ekip ruhu ve/veya ekip çalışması oluşturur. Yapılan eylem ve davranışlarda esas alınan grubun çıkarıdır. Okul yöneticisinin okul içi fiziki düzenleme- lerde, sosyal ve kültürel programlarda öğretmen ve öğrencilerin görüşlerini dikkate al- ması bu kapsamda değerlendirilebilir.
3.2.1.7. Sosyal Sorumluluk
Analizin evrensel boyutunda yardımseverlik karar alma sürecinde eğitimin pay- daşları olan aileler, öğrenciler ve sosyal paydaşlar gibi diğer bileşenlerin düşünülmesi olarak tanımlanır (Elçi ve Alpkan, 2006, s.146). Gerek Meb merkez teşkilatı gerekse de okul yönetimleri sosyal sorumluluklar kapsamında birçok projeyi uygulamaya geçirebi- lirler.
3.2.2. İlkelilik Yaklaşımı
İlkelilik yaklaşımında analiz ölçütü karar alma süreçlerinde bireyin dikkate aldığı kural ve yönetmeliklerdir (Weber ve Seger, 2002, s.73). Karşılaşılan etik bir ikilemde bireyin kurallara ve yönetmelikleri referans alması önerilir. İlkeci etik iklimde karar alırken dikkat edilen kriterlerin eylemi yöneten çeşitli ilkelere bağlılık üzerinde yoğun- laştığı kabul edilir (Victor ve Cullen, 1988, s.115). Bu yaklaşım, zaman ve şartlara göre değişmeyen evrensel doğruların olduğunu iddia eden ahlak felsefesinin deontolojik yak- laşımına dayanır (Barnett ve Vaicys, 2000, s.351). Örneğin zil çaldığı halde derse genel- likle geç gelen bir öğretmenin, derse geç gelen bir öğrencisine ceza vermesi ilkelilik yaklaşımının ihlalidir. İlkelilik etik iklimi üç boyuttan oluşur.
3.2.2.1. Kişisel Etik Kurallar
Analizin bireysel boyutunda ilkeler birey tarafından belirlenir. Bireyin bu boyutta kabul ettiği kişisel etik kurallara göre karar vermesi beklenir. Örneğin bir öğretmen öğ- rencilerin derse geç gelmesine ya da ödev yapmaması durumuna yönelik kişisel bir il- keyi uygulayabilir. Bununla birlikte bazen bu tür kişisel etik kurallar kurumsal etik ku- rallarla çelişkiler gösterebilir. Örneğin sınıftan bir öğrenci suç işlediğinde, öğretmenin sınıfın tamamını beden eğitimi dersine çıkarmaması kişisel etik kuralının kurumsal etik kuralıyla tutarsızlık göstermesine örnek bir durumdur.
3.2.2.2. Kurumsal Etik Kurallar
Bu boyutta karar alırken kişisel etik kurallar değil, eğitim kurumunun belirlediği ve esas aldığı etik ilkeler dikkate alınır. Örneğin okullar kurumsal bir etik kuralı olarak çocukların ve ailelerin öğretmenlere ve okul yöneticilerine hediye verme davranışlarına yasak getirebilirler. Ya da okulda çalışan öğretmenlerin kendi öğrencilerine özel ders vermesi yasaklanabilir.
3.2.2.3. Kanunlar ve Mesleki Etik İlkeler
Bu boyutta kararlar alınırken dikkat edilmesi gereken etik ilkeler kanunlarca veya eğitimle ilişkili meslek örgütlerince belirlenmiştir. Birey karar alırken kurum dışından gelen etik kodlardan büyük oranda etkilenir. Bu kapsamda MEB, il teşkilatı ve ilgili brimlerden gelen genelge, yöntemlik, talimat ve talepler okullarda yerine getirilmeye çalışılır. Okullarda gerçekleşen uygulamaların kanunlar ve mesleki etik ilkeleri ile çe- lişmemesi gerekir.